U nevojiten mbi 66 vjete per tu kthyer ne vendlindje, ne Paramithi te Camerise. Atehere une isha vetem 7 vjec, ndersa bashkeshortja ime Bule Pronjo, 6 muajshe dhe djali i tezes Dr. Tahsin Demi ishte vetem 3 muajsh, kur humben baballaret e tyre. Pra une si me i madhi, qe ende kam te pashuar ne mendje vrasjet, masakrat dhe vuajtjet qe shovinistat greke ushtruan mbi gjyshin Muharrem 82 vjecar, gjyshen-Rukije 72, babain Ibrahim 52, nenen-Betulla 36, vellezerit-Ferhatin 13 dhe Farukun 5, dhe motren Makbule 2 vjece. Bashke me mbi 600 paramithiote te tjere humben jeten se ishin Shqiptare; ndersa une me motren Qerimene 10 vjecare vuajtem burgun deri ne dhjetor te 1944, kur na perzune me dhune dhe ushtaret angleze na transportuan per ne Shqiperin Nene. Keshtu do te perpiqem tu tregoje se ku jane tokat ku prinderit tane kishin ngritur kullat e sarajet e ku kishin lindur.
Dhe sot, ne shtator te 2010, vetem ne saje te pasaportes Amerikane, (se autoritetet greke nuk lejojne te marrin viza hyrje ata shqiptare qe kane lindur atje?! Po ende sot!!), na u be e mundur te vizitojme Camerine tone.
Me te kaluar Qafen e Botes, me lote ne sy, hyme ne Token e Bekuar. Pershtypja qe te bie menjehere atje jane ullinjte e pafund dhe per cudi mbanin me shume kokrra ulliri se sa gjethe. Cameria eshte nje krahine aq e pasur dhe bukur sa vetem kodra jeshile me ullinj e peme frutore, livadhe ku kullosin bagetia dhe det me uje te paster si kristali te ze syri si ne Filat, Paramthi, Preveze, Margellic, Parge e Gumenice ngado te shkosh.
Pushimin e pare e beme ne Filat. Midis shume shtepive te porsa ndertuara, sheh shtepi te vjetra, gjysem te rrenuara. Aty ne qender, para gjimnazit ne nje lulishte te bukur ishte nje kafene. U perpoqa te flas shqip, por kamarieri na thote se nuk eshte vendas.
Pastaj ne Paramithi. Shtepi shume ishin ndertuar, por Kulla e Bollatateve qendronte ne krye te qytetit. Kjo Kulle mesjetare, jo vetem se ishte rimbekembur, por eshte kthyer ne Muze te Paramithise. Fatkeqesisht ate dite ishte e mbyllur. Prane saj shtepia ku kam lindur, ende sot e banuar (vetekuptohet nga banore te paligjshem). Portali i larte prej guri i deres se oborrit nuk ekzistonte me. Ne vend te tij nje dere hekuri e mbyllur me celes. Asnjeri nuk duket. Ne livadhin ku luanim bashke me moshataret Rexhepin, Mitatin, Mihalin e Janin kane mbire shkurre. Ndersa ullinjve dhe fiqve te shumte bashke me kopshtin e zarzavateve qe rrethonin shtepine tone ju mungon kujdesi dhe duart e ngrohta te dikurshme. Jane kthyer ne shkurre dhe ndertesa.
Me Tahsinin shkuam te vendi qe ishte shtepia e lindjes se tije. E mbaj mend se ishte prane konviktit te gjimnazit . Aty dukeshin disa rrenoja muri te trashe, por ishte ngritur nje shtepi e re qe e zonja e saje na tha se ishte e ardhur ne Paramithi e nuk dinte se e kujt ishte toka.
Pyeta nje plake se ku banon Lefteri, djali i Spiro Muselimit qe ne librin e botuar me 1974 “Istoriko peripato ana tis Thesprotia” nenvizon e shkruan se Dinejte, Pronjatet, Bollatatet, Manopullejte dhe Kasimatet ne Paramithi, ashtu si edhe Caparejte e Rojbatet ne Margellic jane familjet me te degjuara te bejlereve dhe agallareve ne Cameri. Fatkeqesisht edhe ajo plake e zbritur nga fshatrat malore nuk pranoi te tregonte.
Ndersa me Bulin kaluam ne rrugen qe ishin Sarajet e Pronjateve, ato te Islam Pronjos qe kishte luftuar bashke me Gjo-Leken ne malin e Melesinit kunder turqeve duke qene vellame dhe mbrojtes i Cameve Suliote. Ne muret e shtepive te vjetra qe ende qendrojne, jane te mbeshtetura ndertime te reja, por asnjenjeri nuk doli per ta pyetur.
Ne British Museum te Londres, para disa vjetesh, gjetem te ekspozuara 19 skulptura bronzi te shekullit 4 te eres se re. Shoqeroheshin me fjalet: “Ne vitin 1792, disa fshatare Shqiptare prane Paramithise, zbuluan keto skulptura te mahnitshme” U perpoqem te gjejme ne tokat e Pronjateve ne Libon, vendin e quajtur “Gropa” ku ishin zbuluar ato skulptura, por pa rezultat.
Kryexhelati i masakrave te Camerise, N. Zerva, kapardiset duke i shkruar me 1953 nje bashkebanditi te tij N. Danit: “Duhet te krenohemi qe zhdukem nga qafa e helenizmoit Shqiptaret musulmane te Camerise”
Vazhda e kesaj “krenarie” eshte zhdukja e gjurmeve dhe heshtja ndaj atij barbarizmit mesjetar. Te gjitha varrezat e vjetra, prane ish 9 xhamive te Paramithise (xhamia e fundit, ajo e Bollatateve eshte prishur me 1952 sic verteton S. Muselimi), jane shkaterruar duke ndertuar shtepi dhe rruge. Ndersa mbi gropen ku ishin hedhur trupat e mbi 600 viktimave te Genocidit zervist te qershorit 1944, eshte shtruar nje fushe basketbolli??!!
Hidherimi me i madh per njeriun e gjalle eshte kur nuk gjen vendin e prehjes se te pareve te tij, duke mos patur mundesi te veje nje tufe lule per prinderit e te dashurit qe megjithese te lindur e rritur ne shtepijat dhe pronat e tyre mijeravjecare nuk u lejohet nje varr per pushim te perjetshem.!!
Me kete brenge te madhe, plage te pasheruar, u larguam per se dyti here nga Paramthia jone!
U nisem per Parge. Parga si qytet bregdetar ka nje pamje te hatashme, me shtepite ngjitur me njera tjetren dhe me rrugicat me kalldrem nen kalane e bukur mesjetare eshte mbushur me njerez, vendalinj e turista. Darkuam ne restorantin e Grigorit qe bashke me vellain e tije Thimion na flisnin shqip. Ashtu si gjuha qe bisedonim edhe ushqimet e pijet qe na servirnin na bene te harrojme sado pak Paramithine e heshtur Martire. Jane nga Rrapeza, fshat afer Parges. Ketu jeta nuk pushon deri oret e para te mengjesit.
Te nesermen u ngjitem prane Kalase ne te ashtuquajturin Pazari Turk, aty nuk dallohen mire dyqanet nga shtepite dhe njerezit jane shume te dashur e mikeprites. Duke ecur e biseduar na afrohet nje burre i moshuar. Une jam Panua nga Shen-e-Djella (sot e quajne Aja Qirjaqi), fshat ketu afer Parges. U degjova qe flisni gluhen tene, e mire se na keni ardhur. Ne ne fshat te gjithe kete gluhe flasem, bile edhe me priftin ashtu meremi vesh. (Ketu mu kujtua se Peshkopi i Camerise qe me 1877 kishte perkthyer Dhjaten e Re ne shqip, meqenese te krishteret came nuk e kuptonin meshen ne greqisht). Faktikisht ne Cameri, ashtu si edhe ne krahinat e tjera si musulmanet dhe te krishteret ishim te gjithe shqiptare. Bile jo vetem qe ishin shpesh here vellame me njeri tjetrin por edhe martoheshin.
Kur e pyetem z.Pano nese e kishte njohur nje Veli Manzurana ketu ne Parge, ai iu drejtua nje gruaje edhe ajo e moshuar, ne shqip. Moj Vasilike pa fole me keta se dicka duan te dijne. U afrua Vasilika dhe na pershendeti. Kur e pyetem ajo me mallengjim te madh na u pergjegje, c’me piesni, une me Hysnijen motren e Qamilese-gruas se Veliut kemi qene shoqe te ngushta. Dhe Vasilika na tregoi se si me 1944, Qamileja kishte vajtur dhe nxorri nga burgu i Paramithise, dy motrat e saja me te vogla Feton e Dilen, te cilat me vone u martuan me shqiptare nga Korca, te ardhur enkas nga Australia. Por Qamileja e varfer, vazhdoi Vasilika, kujtonte gjithemone vellain e shkrete Nelon, qe e kishin vrare zervistat ne Paramthi dhe pati lene nje djale 3 muajsh.
Duke e degjuar rrefimin e Vasilikes, mu rrenqethen mishte dhe i tregova asaj se ky doktori i pashem prane eshte ai djali 3 muajsh qe e rruajti dhe e rriti nena e tij shume e dashur dhe e nderuar, tezja ime Zybideja. U perqafua Tasini me Vasiliken dhe u shternguan fort, dhe ne me syte plot me lote veshtronim ata te mallengjyer. Dhe kjo nuk eshte pralle, por nje e vertete qe nuk mund te harrohet, por as te neglizhohet asnjehere.
Ketu e kuptuam se “harresa” dhe heshtja ne Paramithi nuk mund te jete reale. Kujtesa dashuria dhe respekti popullor, pavaresisht nga zhdukja e varreve, qendron e gjalle dhe nuk ka sesi te harrohet dhe do te vije koha qe nje dite te vendosim edhe ne nje tufe me lule per shpirt te prinderve, qe jo per faj te tyre, na lane jetim rrugeve.
Mikepritja e parganjoteve nuk kishte fund, duke degjuar bisedat, nje grua tjeter hapi deren e na ftoi: hajdeni brena tu jap nje liko qe e kam pergatitur vete me fiq te mire. Hyme dhe duke vazhduar muhabetin se ne fshatin e saje Rrapez flasin te gjithe gluhen shqipe, bile ka edhe te moshuar qe nuk e keptojne mire gerqishten; bie zilja e telefonit, Dhimitra e ngre dhe flet: cu dive moj Parashqevi, a je me mire sot, dhe mbasi perfundoi biseden telefonike, na shpjegon se ishte motra e saje qe fliste nga fshati i tyre. Ajo na tha pak si me ndrojtje se sa mire do ishte sikur te vinin ketu ndonje dite valltare e kengetare came. Se na ka marre shume malli te degjojme kenget tona shume te embela e aq me shume te shihnim ato valle te trimave cam!! Per fat te keq nuk dinim se cfare pergjigje ti jepnim. Biseda e embel ne gluhen e nenes, zgjati edhe ca, mbasi e falenderuam per dashurine dhe respektin qe tregoi ndaj nesh me likon shume te shijshme, u larguam te mallengjyer por edhe disi te turperuar qe nuk mundem ti pergjigjeshim deshires se Dhimitres per kenget e vallet came.
U ngjitem ne Kalane e Ali Pashes, sic emertohet sot. Vec pamjeve mahnitese te bregdetit te Parges ne Muzeun qe kishin ngritur brenda saje lashe shenimin: Ishte nje kenaqesi e vecante te shikoje ketu trashegimine shqiptare, te perfaqesuar edhe nga parganjotja e njohur Elena Gjika ose Dora D’Istria. E nenshkrova S. Bollati-Paramithioti nga New Yorku. Kur Tahsini me tha se mund ta grisin, une iu pergjegja se nje gazetar ne N.Y. me quan Cam Rebel!
Duke zbritur nje burre na ndaloi prane dyqanit te tij. Filloi shqip, por menjehere e ktheu ne greqisht. U perpoq te na bindi se ne te vertete kemi jetuar prane njeri tjetrit miqesisht, si vellezer, vecse disa pak, palo-njerez, per te marre pasurite e te tjereve bene ate kerdi si ne Paramithi edhe ketu ne Parge.
Zbritem poshte dhe notuam ne ujrat ngohta e te kristalta te plazhit te Parges, bile duke “garuar” me njeri tjetrin se kush do ta prekte i pari me dore gurin e madh te ishullit perballe. U larguam nga Parga mikepritese me pershtypjet me te mira per ne pjesen me jugore te Camerise.
Preveza, ne gjirin e Artes eshte nje qytet sa i bukur ashtu edhe historik. U perpoqem te gjenim Sarajet e Dinejve, aty ku me 1879 Abedin Pashe Dino dhe Abdyl Frasheri ju drejtuan Kongresit te Berlinit qe vilajeti i Janines, bashke me gjithe Camerine te mos ndaheshin nga trojet e tjera shqiptare. Dhe kjo kerkese me se e drejte, ne saje edhe te mbeshtetjes se popullit te armatosur, qendroi ne fuqi deri me 1913, kur Krahina Shqiptare e Camerise iu aneksua padrejtesisht Greqise.
Kaluam nga Margellici, shume ndertesa te vjetra te rrenuara, per cudi, qendronte vetem nje minare e nje xhamije dhe shume shtepia te reja prane saje. Ketu, Dr. Ingridi, bashkeshortja e Tahsinit, na tregoi se si gjyshi i saj, atdhetari i mirenjohur Rauf Fico, kishte sherbyer si Kajmekan ne Margellic dhe me vone ne rolin e Ministrit te Jashtem te Mbreterise Shqiptare e kishte ngritur dhe mbrojtur denjesisht Problemin e Camerise.
Mbas Mazrekut plote me ullishta dhe tre fabrika vaji, pime kafe ne Pllatare. Shkuam ne Gumenice e cila shtrihet e gjate ne bregun e detit ku shume tragete e lidhin me boten mbare.
Dr. Tahsini-si shofer i apasionuar nuk i ndahet automjetit qe nga Tirana. E hypem edhe ate ne traget dhe u drejtuam per ne Korfuz. Mbas afro dy oresh, duke soditur me mallengjim nga larg bregdetin e Camerise, zbresim ne Korfuz. Korfuzi me Kalate dhe ndertimet karakteristike i ngjan me shume nje qyteti europian. Ne fakt aty pushojne turiste nga e gjithe Europa dhe bota. Duke shetitur neper rruge, papritmas, takojme artistin e shquar te kinemase dhe theatrit shqiptar, shume te nderuarin R.N. qe me shpirtin dhe talentin e tij te pakrahasueshem ka lene kujtime te paharruara per spektatoret dhe dashamiret e artit skenik shqiptar. Mbas beme nje fotografi se bashku, nxitonte me traste ne dore per ti vajtur ne ndihme gruas se semure?! Ne restorantin qe drekuam na sherbeu me kenaqesi nje djal shqiptar i zgjuar dhe shume i perkushtuar ne punen e tij.
Te nesermen, gjate kthimit per ne Gumenice duke soditur perseri bregdetin Cam, na afrohen disa turista greke qe kishin ardhur nga Selaniku. Ata me pyesin nga jemi se nuk e paskan ndegjuar ndonjehere gjuhen qe flasim. Une i them se jam nga Paramithia dhe jemi duke folur shqip, njeri nga ata i cuditur thote se Paramithia ndodhet larg nga kufiri, si eshte e mundur qe flisni gjuhen e Shqiperise. Mbasi u shpjegoj se jo vetem Paramithia por e gjithe Cameria, deri ne Preveze qe ndodhet edhe me ne jug, u aneksua nga Greqia vetem me 1913, po ashtu si edhe Selaniku i juaj me 1919. Ata u larguan menjehere, pa thene asnje fjale.
Zbritem nga trageti dhe morem rrugen e kthimit. Faiku, djali i tetos, na telefonon nga Tirana qe te kemi kujdes se ne Himare ka shkuar Janullatosi me greker te tjere. Ndersa ne Tirane, Janullatosi nuk gjeti kohe te asistoje ne pershpirtjen e mbi 2900 camerve te masakruar nga shovinistet greke. Dhe vertete ate te djele Himara ishte mbushur me automjete greke te ardhur per nje vdekje aksidentale te nje himarioti para 40 ditesh.
Nuk me ndaheshin nga mendja ata parganjote qe kerkonin te shihnin, te takonin dhe te gezoheshin me me shume vellezer shqiptare. tregonin se tani qe kane ardhur per pune ketu e ndjejne vehten me mire. Bile Xha Panua na tha se do ishte shume e mire sikur te hapej edhe ndonje shkolle qe femijte te mos e harronin gluhen e perendise.
Por kjo Himara artificialisht e pretenduar si minoritare, na ndan padrejtesisht nga shqiptaret etnike te Camerise Martire. Dhe jo per cudi, ne informacionet e mbremjes se televizionit ne Tirane, njoftohej se ne Himare nuk ishte lejuar te asistonte asnje nga media shqiptare??!!
Ne shtator pata edhe rastin te takohem mbas 55 vjeteve me shoket e shoqet e matures te gjimnazit te Shkodres. Ishin takime me kujtime rinore shume te sinqerta e te embela. Respekti e dashuria per njeri tjetrin ruhen me nostalgji edhe mbas 55 vjeteve. Midis shoqeve tona ndodhej edhe Liza. Ate e uruam perzemersisht se djali i saje Edmondi e meriton plotesisht emrimin si Minister i Puneve te Jashtme. Si Liza ashtu edhe Llazari jane intelektuale atdhetare te lindur, keshtu qe edhe Mondi do i ngjaje atyre ne mbrojtjen e interesave kombetare. Lizes i lashe si dhurate librin “Gjurme Came” si edhe disa shkrime per Camerine Shqiptare. Po keshtu edhe te dy deputeteve, z. Sh. Idrizi dhe z. D.Tahiri qe perfaqesojne ne Parlament Problemin e Camerise.
Sali Bollati
New York, Tetor 2010.
No comments:
Post a Comment