Koço Kokëdhima u rikthehet rrënjëve të të parëve. Jo rastësisht. Jo pa qëllim.
Bën pemën gjenealogjike, kthehet shekuj prapa, te historia e të parëve të
gjakut të vet që erdhën në të shkuarën e largët nga Tërbaçi i Vlorës për tu
ngulur në Qeparo. Një ikje e detyruar, nën dhunën e pushtuesit osman, për të
mos dorëzuar fenë e krishterë. Për të hedhur rrënjë të reja atje lart në
Qeparo, buzë Jonit, mes shkëmbinjve, ullinjve, vendasve që i pranuan për tu
bërë pjesë e tyrja. Djali i Qeparoit, kthehet tu japë përgjigje atyre pyetjeve
të famshme, që po një tjetër djalë himarjot, Petro Marko i famshëm bënte dekada
më parë: Pra ç’jemi ne? Shqiptarë! Po pse e humbëm gjuhën? Ashtu edhe Kokëdhima
që sot ka përgjigjet e veta. Ka bërë dhe bën biznesmenin, botuesin dhe kësaj
radhe provokon duke bërë studiuesin: sjell ritet, zakonet, doket, lojrat,
mërgimin dhe mërgimtarët, luftërat dhe luftëtarët, vende dhe ngjarje për të
ngulur në mendje të të gjithëve: Himara ka qenë, është dhe do të mbetet thjesht
një tokë shqiptare. Në këtë intervistë për "Shekullin" Kokëdhima prek
disa tema të nxehta të të shkuarës dhe të aktualitetit, rolin e arvanitasve, të
kishës Ortodokse, të Hirësisë Janullatos dhe marrëdhënieve mes dy popujve
fqinj, origjinën e diskutuar të Xhorxh Tenetit etj.
Si e di ti historinë e fshatit tënd?
Unë jam nga Qeparoi i Himarës. Në shkollë ne nuk mësonim
shumë për krahinën, por prindërit na ushqyen me dashuri e përkushtim për
atdheun dhe për fshatin tonë. Pavarësisht sa të lexuar ishin, ata na edukuan me
respektin dhe besnikërinë më të lartë për gjakun, historinë dhe veprat e të
parëve tanë. Vendi më domethënës në Qeparo është Qafa e Rrapit, atje ku 250-300
vjet më parë Spiro Mëhill Kokëdhima mbolli një rrap. Në Qafë të Rrapit, në të
shkuarën e afërt, luhej bixhoz çdo ditë me kohë të mirë, por sidomos të
dielave. Burrat luanin Qamo, Prefa, Xëng, Xhol, Kocinë, Adisabeba, Ram, Poker e
Tridhjetenjësh. Atje luhej edhe Pllakatoi, Tavlla, Dominoja, Gjyli, Shahu,
Treci, Dama e Partaola. Por mbretëresha e lojërave dhe e Qafës së Rrapit për më
shumë se një shekull mbeti Bollota. Bollota është një lojë me tridhjetë e dy
letra, që u soll në fshat nga emigrantët e Qeparoit në Francë në shekullin e
19-të. Bollota luhet edhe në Kudhës e Himarë, por jo me rregullat dhe nderimin
që ajo ka në Qafën e Rrapit! Kush zotëron më shumë Atu, ka edhe më shumë shanse
ta fitojë dorën. Jorgo Dhrami ka shkruar e botuar edhe një rregullore të plotë
të Bollotës së Qeparoit. Në përgjithësi, burrat e mirë të fshatit e luanin me
karar lojën. Ka patur e ka edhe nga ata që u “tretën” në Bollotë, e sipër
shishes së rakisë. Nën hijen e rrapit është mbajtur gjallë kujtesa dhe historia
e krahinës dhe e fshatit përmes tregimeve të përditshme të pleqve të mirë e të
ndritur të Qeparoit. Pleqtë e Qeparoit kanë kujtesë mahnitëse dhe janë të
drejtë e të ndershëm. I kam të gjallë në kujtesën time: xha Bashon (Taso
Rusha), Sollo Kolën, Kiço Todhrin, Janko Palin, Petro Xhuvelin, Sofo Kokën,
Niko Lekën, Nane Savin, Polo Cakun, Vangjel e Niko Gjikondin, Petro Qesarin, Dhose
Polon, Polo Kapetanin, Kleo Lanin, Miço Savën, Koço Lamin etj. Kur qe ftohtë në
Qafë, pleqtë uleshin në diell nën Lekaj. Vetëm një “plak” mbaj mend me moshë të
re, Petro Aleksin që humbi të dy sytë në ushtri dhe u bë pjesë e përhershme e
“kuvendit” të pleqve. Këta burra të moçëm kishin një kod moral të shenjtë dhe
parime të larta etike. Kur dikush i kërkonte të devijonte historinë, plaku i
urtë Irakli Mërtiri përgjigjej, duke u drejtuar nga Rrapi: “O rrap i moçëm,
ç’ke parë e dëgjuar për këtë çështje?!”
Unë kam qenë qysh fëmijë i pasionuar për shkollën dhe për
historitë e fshatit dhe krahinës së Himarës. Më duket se s’kam qenë kurrë
fëmijë, kaq shumë i shoqëruar isha me pleqtë e ditur që tregonin të shkuarën.
Kështu e di historinë e fshatit dhe të parëve të mi, nga gojëdhënat dhe
dokumentet. Nëse në ato që ju tregoj do të gjeni ndonjë pasaktësi, ju lutem, të
më falni dhe të më përcillni me besim se pasaktësitë e tregimeve të mia nuk e
cenojnë aspak të vërtetën që po ju rrëfej.
Cila është origjina dhe kombësia e bashkëfshatarëve
tuaj?
Qeparoi në fund të shekullit të 15-të banohej nga një
popullsi autoktone që fliste gjuhën shqipe. Kjo popullsi autoktone u zhvillua
deri në ditët tona si mëhalla e Pecolatëve. Në mëhallën e Pecolatëve hyjnë:
Martajt, Curajt, Gjokondajt, Recajt dhe Dhimëgjokajt. Në shekullin XVI në
Qeparo u vendosën edhe ardhës të tjerë nga fshatra të tjera të Himarës apo
krahinat e Shqipërisë për arsye nga më të ndryshmet, por që kryesisht lidheshin
me faktin se Himara nuk kontrollohej nga Turqia dhe shërbente si strehë e atyre
që përndiqeshin nga turqit, ose e atyre që donin të ruanin besimin e krishterë.
Nëse një i ri ose e re nga Qeparoi do të dijë se ç’është gjaku i/e tij, të
studiojë origjinën e mëhallës së tij. Përveç Pecolatëve në Qeparo janë edhe
këto mëhalla: Mërtokaj, Rushatas, Gjikëbitaj, Ndregjinaj, Bogdanaj, Ballëguras,
Bragjinas dhe Dhimëgjonas. Mëhalla e Mërtokajve përfshin Polajt, Malajt,
Bramajt, Cakajt dhe Savajt. I pari i mëhallës së Mërtokajve ishte shqipfolës
nga Progonati. Në Rushataj hyjnë Pecajt (janë shuar), Kocajt, Bocajt, Rushajt,
Gjonajt dhe Katiajt. I pari i Rushatasve ishte një shqipfolës nga Zhulati dhe
erdhi në Qeparo në shekullin XVI. Gjikëbitajt përfshijnë: Vjerajt, Markajt,
Savajt, Kushtajt, Mërtirajt, Dushajt dhe Qirjaqajt. I pari i kësaj mëhalle
ishte Bite Gjini. Bite Gjini, Ndre Gjini dhe Xharo Gjini qenë tre vëllezër nga
Velça. Xharo Gjini u vendos në Borsh dhe prej tij nisi mëhalla e Xharogjinëve
të Borshit, ndërsa Bite dhe Ndre Gjini u vendosën në Qeparo. Nga Ndreja rrodhi
mëhalla e Ndregjineve ku përfshihen: Lekajt, Apostolajt (Kacajt), Dhimuçajt,
Lanajt, Nikajt. I pari i Bogdanajve vjen nga Zhulati. Ai ishte shqipfolësi Nikë
Zhulati. Në mëhallën e Bogdanajve bëjnë pjesë Polajt, Panajt, Shulajt (Zahajt)
dhe Kostajt. Dhe tani të shpjegojmë Ballgurasit. I pari i tyre qe shqipfolës
nga Ballguri i Korçës. Mëhalla e Ballgurasit fillon në shekullin e 16-të dhe
përfshin Ballgurasit e sipërm, që janë: Karmenajt, Zhupajt, Dedajt, Vlashajt
dhe Ballgurasit e poshtëm që janë Canajt, Kulumbajt, Todhrajt dhe Janjajt.
Po familja jote nga e ka origjinën?
Ne jemi Bragjinas. Në Bragjinas bëjnë pjesë Bragjinasit e
sipërm ku hyjnë Aleksajt, Kokëdhimajt, Thanasajt, Zenajt dhe Nakajt;
Bragjinasit e poshtëm ku hyjnë Spirogjikajt, Konomajt, Kapetanajt dhe Qeskajt;
Bragjinasit e mesëm ose Papagjikajt ku hyjnë Lanajt, Kostëcalajt, Nacajt dhe
Gjinajt. Mëhallën tonë e krijoi Papa Nika nga Tërbaçi. Papa Nika qe prift dhe
nën presionin e islamizimit e la Tërbaçin dhe u vendos për disa vite në
Kallarat. Më pas erdhi në Qeparo dhe shumë shpejt u mor vesh me burrat e tjerë
të rëndësishëm dhe u vu në krye të fshatit. Ja si thotë një këngë e vjetër:
Papa Nikë o mjekër Cjapi/ Do të të merretë fshati,/ Sa të kem Nikë Zhulanë,/
Kurrë s’ma mirrni dot fshatnë. Në mes të shekullit XIX drejtuesit e vilajetit
kishin urdhëruar që mëhallët e zonës të shkruanin pemët gjenealogjike për të
dokumentuar rrënjët e prejardhjes së tyre. Historinë e Bragjinasve dhe të
fshatit të Qeparoit e shkroi Nikollaq Polimeri. Ai e plotësoi edhe pemën
gjenealogjike të Bragjinasve. Nikollaq Polimeri jetoi në shekullin e 19-të. Në
shekullin e 20-të pemën e Bragjinasve e plotësoi Minella Spirogjika. Ai vdiq
para dy-tre vjetësh në Athinë, por e sollën dhe e varrosën në Qeparo. Spirogjika
do të mbahet mend për kujtesën e tij të pashpjegueshme, pasi mund të
riprodhonte e përshkruante ngjarje të ndodhura para 40 vjetësh me detaje e
hollësi që të linte pa gojë! Dy vëllezër Bragjinas bënë dy fise, fisin e
Kokëdhimajve dhe fisin e Kapajve. Dy vëllezërit i ndërtuan shtëpitë në një mur
e themel të përbashkët, shtëpinë që ka sot Spiro Kokëdhima dhe shtëpinë që ka
sot Dhimë Caku në qendër të fshatit. Kapajt nuk u shtuan. Kapajt e fundit qenë
vëllezërit Kosta e Taso Kapaj që vdiqën më 1950 dhe 1954. Me vdekjen e tyre ky
fis u shua. Unë kam emrin e Kostë Kapos ndërsa vëllai im i vogël, Anastasi, ka
emrin e Taso Kapos, që ishte avokat me famë dhe që jetoi e punoi në Selanik.
Vëllai im i mesëm, Aristidhi ka emrin e gjyshit nga babai. Babai im ishte një
burrë i urtë e i ndershëm. Ai ishte i shquar për shpirtin e tij të madh e
bujar, por edhe për rakinë dhe këngën polifonike, përmes së cilës ne mësuam e
kënduam qindra histori të rëndësishme. Kur ishim të vegjël, me vëllezërit dhe
motrën time mblidheshim shumë shpesh dhe këndonim rreth vatrës së zjarrit
këngët që i këndonte im atë. Nëna ime është nga Markajt e Kudhësit. Ky i fundit
është një fshat shqiptar sa mbahet mend e tregohet historia. Pavarësisht nga ky
fakt, të dy vëllezërit e saj dhe dajot e mi i nënshkruan letrat e pensionit
grek. Më vjen një ditë dajo Miço, një patriot e enverist i zjarrtë dhe një
burrë aq i dashur e i shtrenjtë për mua, i cili më thotë se dua një mendje: “A
t’i nënshkruaj letrat e grekut për pension se vetëm unë kam mbetur pa i
nënshkruar në Kudhës?!” Më tha se do të nënshkruanin sikur ishin me kombësi
greke, por nga kjo, me gjithë gruan do të përfitonin rreth 800 euro në muaj
pension. I thashë të dëgjonte atë që kish nevojë: “Ti nuk i bën punë Kudhësit
si i vetmi banor me kombësi shqiptare. Nënshkruaj kartërat e grekut se ty të
bëjnë punë ato 800 euro! Motra jote e mëma ime nuk do t’i nënshkruajë sa të
jetë jeta ato kartëra, kështu që kombësia jote si shqiptar do të ruhet në
pasaportën e saj si vajza e Vangjelit dhe Lefterisë që të kanë pjellë edhe
ty.”
Pra, sipas jush të gjitha mëhallat e Qeparoit janë me
gjak shqiptar?
Nuk kemi shpjeguar akoma vetëm historinë e mëhallës së
Dhimëgjonajve. Kjo u krijua nga Dhimë Gjoni. Ky ishte nga Kërshavëza e
Korfuzit. Ai ishte peshkatar dhe vrau një person e ra në hasmëri në vendin e
tij. Erdhi vetëm në Qeparo dhe u vendos në një shpellë buzë detit në Skalomë.
Qysh në shekullin e 16-të, kur ka ndodhur kjo histori, edhe sot, shpella në
fjalë quhet Shpella e Frëngut (shpella e të huajit). Dhimë Gjoni, me kalimin e
kohës, u njoh me fshatin dhe fshati e pranoi dhe i dha nuse një vajze vendi, me
te cilën bëri Gjon Dhimën. Dhe kështu nisi Mëhalla e Dhimëgjonasve me Gumajt,
Qesarajt, Kokajt, Kondajt, Merxhanajt, Mëhillajt, Stamatajt. Nga Kokajt e kësaj
mëhalle është edhe Xhorxh Teneti (Koka). Vetëm kjo mëhallë vjen nga martesa e
një të huaji emigrant nga Korfuzi me një shqiptare. Të gjitha fiset dhe
familjet e tjera të fshatit tonë janë shqiptare të pastër prej vendi, prej
gjuhe e prej gjaku. Ish-gazetarja e “Shekulli”-t, Lindita Çela, në muajin gusht
të vitit 2012 intervistoi Koço Kokën, por nuk i kuptoi mirë dhe i shkroi gabim
shpjegimet dhe fjalët e tij për historinë e familjes së Xhorxh Tenetit. Koço
Koka e shpjegoi historinë kështu siç është e vërteta. Historia dhe pema
gjenealogjike e Dhimëgjonajve u shkrua nga Nine Guma, në fillim të shekullit të
20-të. Ai u vra në luftën italo-greke. Gjatë bombardimeve italiane ra një
predhë në shtëpinë e tij dhe e vrau. Pas tij, pemën gjenealogjike të Dhimëgjonajve
e ka plotësuar dhe vazhdon ta mirëmbajë edhe sot nipi i Nines, miku dhe
bashkëfshatari im Vasil Guma. Nine Guma përmendet edhe sot për bletët e tij.
Ai, në vitet ’30 kishte 200 koshere, që i mbante në Harcale.
Po Himara e Dhërmiu a kanë banorë me origjinë greke?
Para disa vitesh në një shkrim gazete, një djalë i Markaj
nga Dhërmiu deklaronte pak a shumë se kishte gjak grek. Petro Marko, në librin
“Retë dhe gurët” e ka shpjeguar me fakte të pakundërshtueshme origjinën
shqiptare të fiseve të fshatit të tij. Në Himarë njerëzit që kanë udhëhequr
idenë se “jemi grekë”, i përkasin fisit të Spiro Milos. Në bregdet e di i madh
e i vogël se i pari i familjes së Spiro Milos erdhi nga Progonati dhe u vendos
në Himarë rreth vitit 1640. Unë kam jetuar një vit në Progonat e Lekdush dhe e
di mirë se ajo krahinë nuk ka folur kurrë një gjuhë tjetër veç shqipes. Edhe
Bollano thotë se jemi grekë, por ai nuk e ka shpjeguar ndonjëherë se si janë
gjendur grekët në Progonat, prej nga ka ardhur në Himarë familja e tij. E pyeta
një herë një plak të fshatit tim se si e shpjegojnë “grekët e Progonatit” se
pse është “zhdukur” gjuha dhe çdo gjurmë e kulturës greke atje?! Ai më tha se,
“ata” (!) thonë se nën presionin turk u zhduk greqishtja dhe u zëvendësua nga
shqipja!! Edhe në Qeparo, ku presioni turk ka qenë shumë më i dobët, është
folur gjuha esperanto, por asnjëherë gjuha greke, edhe pse kishte shkolla e
meshë në greqisht dhe shumë njerëz e dinin gjuhën greke. Në fshatrat e Himarës
nuk jetojnë grekë. Atje jetojnë prej shekujsh shqiptarët që kanë shkuar dhe
shkojnë në harmoni e miqësi me grekët.
Këto ditë lexova ditarin e Edurd Lir-it, i cili udhëtoi në
Shqipëri në vitin 1848. Nga ato që kish dëgjuar në Greqi, ai mendonte se në
Himarë të gjithë duhej të ishin grekë. Kur ai erdhi në Himarë, u habit se nuk
kishte asnjë grek. Në Himarë, sipas tij, jetonin vetëm shqiptarë. Midis Himarës
dhe Qeparoit shtrihet Gjiri i Porto-Palermos (Panorama e Lashtë), ku sipas
gojëdhënës u strehua Odisea, i cili kaloi shumë peripeci në shpellën e Spilesë
ku banonte ciklopi Polifem. Në zonën tonë shumë njerëz mund të rrëfejnë këtë
gojëdhënë që kërkon një nivel të mirë kulturor, por kurrë s’mund të dëgjosh
prej tyre përrallën se Himara është Greqi. Të gjithë këtu e dinë se të thuash
“jam grek” është një lloj pune. Edhe ata që thonë se janë grekë, e dinë mirë se
nga vijnë e çfarë janë. Të thuash “jemi grekë” paguhet që prej kohës që u
krijua shteti grek, gati 200 vjet më parë. Projekti grek për grekëzimin dhe aneksimin
e Himarës na ka krijuar historikisht shumë telashe.
A di ndonjë histori nga Qeparoi që ia vlen të tregohet
rreth këtyre telasheve?
Do t’ju tregoj diçka për luftën e Lëkurësit që u
zhvillua në mes të shekullit të 19-të për të zgjeruar kufijtë e Greqisë me
territore të Himarës. Ushtria që luftonte për ne nën flamurin e Greqisë
udhëhiqej nga komandant Jorgji Stefani. Jorgji Stefani ishte nga Qeparoi,
bragjinas si dhe unë, por nga Papagjikajt. Ai fillimisht donte që të zbarkonte
në Qeparo, por nuk e lejoi kapedan Sokrat Leka. Jorgji Stefani dhe ushtria e
tij ishin mercenarë të paguar nga grekët. Paratë që pagoi Greqia për këtë luftë
i ndanë Anastas Qëndro nga Piqerasi, Foto Gjika nga Qeparoi dhe Muslim Gjoleka
nga Kuçi. Këta i ndanë florinjtë me gavetë, ishin shumë para. Sokrat Leka ishte
patriot dhe burrë me autoritet. Ai ka bërë edhe kryetarin e vilajetit të shtatë
fshatrave të Himarës, edhe anëtarin e Lidhjes së Prizrenit për Kazanë e
Gusmarit. Në fund të bisedës, ku Jorgji Stefani i kërkoi Sokrat Lekës leje për
të zbarkuar në Qeparo, ky i fundit i tha: “Mallkuar qoftë kjo bisedë që bëmë.
Eja të shkundëm shollët që të dalim pa u gjynatartur” dhe hoqi shollat e i
shkundi. Luftuan shqiptarët kundër njëri-tjetrit në Lëkurës dhe shtatë djem nga
Qeparoi u vranë nën flamurin grek. Luftën e humbi Greqia. Jorgji vdiq në Athinë
me gradën kolonel xhandarmërie. Greqia fitoi pavarësinë gati 100 vjet para
Shqipërisë dhe programoi helenizimin dhe aneksimin e jugut të Shqipërisë,
përfshi Himarën. Nën këtë strategji është punuar për të përhapur gjuhën e
ndikimin grek në Himarë dhe gjithmonë janë financuar mercenarë të Megali
Idhea-s. Mercenarët e Megali Idhea-s e përdornin si argument kryesor arsyetimin
se, derisa Kurveleshi e Labërisa u bënë turke (përqafuan fenë islame), pse të
mos bëhemi edhe ne me Greqinë që e lufton Turqinë ashtu si edhe ne? Këta
mercenarë kanë shkaktuar shumë incidente, që janë paguar me gjak e sakrifica
nga banoret e fshatrave tona nëpër vite.
Mund të na përshkruani ndonjë incident të tillë nga e shkuara?
Çdo fshat ka historitë e tij. Ishte koha e luftës
italo-greke kur ndodhi kjo ngjarje që tregohet edhe sot në Qeparo. Fronti i
luftës ishte në Gjivlash e në Policë, prona të fshatit tonë. Ushtria italiane u
thye. Kur italianët po iknin, Babë Hoxha nga Qeparoi qëlloi nga pas shpine një
ushtar dhe e vrau. Babë Hoxha qe njeri shumë i vrazhdë, kish marrë pjesë në
çetat e Spiro Milos dhe ishte kontingjent i Megali Idhesë, që kryente ndonjë
paudhësi sa herë hunda e tij ndiente se mund të nxirrte ndonjë përfitim. Për
këtë vrasje gjithë fshati e dënoi. Fshatarët tanë e varrosën ushtarin nën
Karmenaj. Babë Hoxha shkoi dhe iu mburr komandantit grek Petropulli. Edhe
Petropulli e përbuzi dhe i tha: “Më vjen keq të harxhoj një plumb për një njeri
pa vlerë si ti, sepse është poshtërsi të qëllosh pas shpine një ushtar që po
ikën”. Komandanti italian, i cili donte të justifikonte humbjen, raportoi në
mënyrë të gënjeshtërt se ishte ndodhur midis dy zjarresh; përpara me ushtrinë
greke dhe prapa me popullin e fshatit tonë. Për këtë Qeparoi u bë shënjestër e
bombardimeve italiane me artileri nga deti. U vranë shumë njerëz dhe u
shkatërruan e dogjën shumë shtëpi. Fshati jetoi 5 muaj nëpër shpella. Edhe
shtëpia e Kokëdhimajve u prish dhe Kokëdhimajt jetuan në Shpellë të Luces. Babë
Hoxha u fsheh në një bodrum në Athinë. Kur do nisej nga Athina për t’u kthyer
në fshat, Thoma Vogli takoi Babë Hoxhën. Ky i fundit iu lut që ta merrte në
fshat dhe i kërkoi që t’i priste kokën e t’ia varroste në Qeparo nëse do të
vdiste rrugës! Askush nuk pranoi ta sillte Babë Hoxhën as të gjallë, as të
vdekur. Ai mbeti përjetë në dhe të huaj.
Kohët e fundit marrëdhëniet shqiptaro-greke janë tensionuar
shpesh nga përfshirja e politikanëve dhe klerikëve në deklarata nacionaliste!
Kush është komenti juaj?
Fillimisht dua të them diçka për klerikët e Kishës
Ortodokse. Kam një respekt e vlerësim të veçantë për Hirësinë e tij, burrin e
ndritur Janullatos. Kam patur nderin dhe kënaqësinë ta pres edhe në shtëpinë
time, para 20 vjetësh. Ai bëri shumë dhe ndofta sa askush tjetër për ringritjen
e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, në këto vite pas rënies së
komunizmit. Por çdo shqiptar ka dy ndjeshmëri të forta në lidhje me fenë
ortodokse! Së pari, shqiptarët duan të jenë të sigurt qartësisht se në Kishën
Ortodokse të Shqipërisë kanë marrë zgjidhje qëllimet që çuan në themelimin e
kishës autoqefale shqiptare, që në këtë kishë shërbesat bëhen në gjuhën shqipe
dhe karrierat e hierarkive me kombësi shqiptare zhvillohen në mirëbesim të
plotë. Kisha autoqefale e Shqipërisë duhet të rrisë një komunitet priftërinjsh
me kombësi shqiptare dhe duhet t’i përkasë këtij komuniteti. Së dyti, qytetarët
tanë duhet të besojnë plotësisht se kjo kishë nuk do t’u bjerë ndesh në asnjë
rast aspiratave kombëtare e popullore të shqiptarëve për liri, mirëqeverisje,
drejtësi e prosperitet. Është një surprizë e madhe dhe e pakëndshme që të dalë
një hierark i lartë i kishës, siç lexova në shtyp përpara pak muajve për
mitropolitin e Gjirokastrës, e të deklarojë se Himara është greke! Biem dakord
që zoti nuk e ka thënë këtë gjë dhe në ungjill nuk është shkruar kështu! Nuk
është e lejuar që klerikët e fesë të përzihen me sektet nacionaliste e
shoviniste greke a shqiptare qofshin, që nuk i ndihmojnë popujt tanë të
zgjidhin hallet e tyre të mëdha. Pavarësisht se këto çështje duhet të
rregullohen me kushtetutë, unë dua të shpreh besimin tim se një burrë i lartë
si Janullatosi e kupton se është sfida e tij të fitojë e ruajë dashurinë dhe
besimin e shqiptarëve që e duan Kishën Autoqefale të Shqipërisë dhe respektojnë
aspiratat e atyre që e themeluan këtë kishë. Madhështia e veprës së
Janullatosit do të varet pikërisht nga fakti se sa shqiptare do të jetë, do të
ndihet e besohet kisha që ai do të lërë pas.
Është naive të besohet se mund të kenë të ardhme planet për
aneksimin dhe grekëzimin e jugut të Shqipërisë apo copave të saj qoftë në tokë,
qoftë në det. Shqipëria tani i ka kaluar ditët e saj më të këqija. Ajo ka miq e
aleatë të mëdhenj, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Shtetet e Bashkuara
të Europës, është anëtare e NATO-s dhe ka një popull të qartë që i njeh mirë
miqtë e armiqtë, të mirat dhe të këqijat. Politikanët e të dy vendeve në qeveri
apo në opozitë që u drejtohen ndjeshmërive shoviniste, nacionaliste e fashiste
në të dy anët e kufirit shqiptaro-grek, për të fituar vota apo çdo kapital
tjetër politik, bëjnë gabime shumë të rënda dhe të pafalshme! Sjelljet gjoja
nacionaliste të një qeverie që ka bërë shumë lëshime të panevojshme në dëm të
interesave shqiptare dhe që dështoi t’i dhuronte një copë deti Greqisë, o Zot
sa qesharake janë! Drejtuesit e Qeverisë tonë sillen si anëtarë të “Agimit të
Artë shqiptar” me deklarata e aludime, medemek për pretendime ndaj Greqisë.
Qeveria jonë është në të drejtën dhe përgjegjësinë e saj, të shfrytëzojë çdo
mundësi për të shfuqizuar ligjin e luftës me Shqipërinë, që Greqia e mban akoma
në fuqi! Ne jemi në të drejtën e Zotit të kushtëzojmë çdo zhvillim sinjifikativ
të mëtejshëm të marrëdhënieve me Greqinë me abrogimin e ligjit të luftës prej
saj. Kjo do t’i lejonte çamët të kërkojnë e të marrin në rrugë ligjore shtëpitë
dhe pasuritë e tyre të mohuara padrejtësisht nga shteti grek.
Greqia u çlirua nga Turqia me gjakun dhe sakrificat e
përbashkëta të grekëve e shqiptarëve arvanitas dhe normalisht do të ishte një
shtet për grekët dhe arvanitasit. Kjo është një e vërtetë historike dhe s’ka
asnjë problem ta themi sa herë të na pëlqejë e të jetë rasti. Qeveria greke e
ka tradhtuar jo pak herë respektin që duhej të kishte për Shqipërinë dhe
shqiptarët. Ajo ka financuar programe nacional-shoviniste, siç ishte edhe
programi për pensionet e shqiptareve të Epirit që u zhvillua këta 20 vjet. Unë
e falënderoj shumë Qeverinë Greke që i dha këto pensione të çmuara për kohët e
vështira që kaloi populli ynë, por nuk e nderoj aspak për qëllimet nga është
frymëzuar dhe synon të arrijë me këtë program. Këto nuk i kanë penguar dy
popujt tanë të jetojnë në dashuri e në paqe, të marrin e japin mes tyre, të
lidhen në miqësi e në martesa dhe të punojnë së bashku. Ne kemi një komunitet
të madh arvanitas historikë e shqiptarë të ditëve tona, që jetojnë e punojnë në
Greqi në miqësi e harmoni me popullin grek, siç kemi në Shqipëri vëllezërit
tanë minoritarë që jetojnë e punojnë bashkë me ne si një popull i vetëm e i
bashkuar për të ndërtuar një Shqipëri e një jetë më të mirë për vete e për
fëmijët tanë. Politikanët grekë e shqiptarë që kërkojnë të bëjnë pasuri duke
prishur këtë atmosferë, bëjnë një krim të madh. Ata është mirë të ndjekin
shembujt e mirë të burrave të shquar që nuk kanë munguar në të dy kombet tanë e
që kanë punuar për ta përmirësuar lidhjen dhe miqësinë historike mes
shqiptarëve e grekëve. Ne jemi dy popujt më të vjetër të Ballkanit dhe kemi
jetuar si vëllezër e nuk kemi luftuar kurrë kundër njëri-tjetrit. Kështu do të
jetë edhe në të ardhmen.
Historia
“Të moshuarit flasin greqisht, por qajnë dhe këndojnë shqip”
Ka qenë politika për greqizimin e Himarës ajo që e ka bërë
këtë pjesë të Shqipërisë që ende sot të përflitet si tokë greke. Duke përfituar
nga fakti se ajo ishte zonë e izoluar, sillogjet greke e shfrytëzuan për ta
paraqitur si fortesë të Greqisë, thotë Koço Kokëdhima.
Zoti Kokëdhima, si shpjegohet që Dhërmiu, Himara dhe Palasa
flasin gjuhën greke?
Në Qeparo nuk është folur kurrë greqisht, por tani, pas një
emigracioni të gjatë shumica e të rinjve të sotëm nuk dinë më shqip! Sigurisht
që kjo nuk mjafton për të thënë se këta janë grekë. Dhërmiu e Himara kanë gra
të moshuara e plaka që nuk dinë shqip, por të vdekurit i qajnë në shqip dhe
dasmat i këndojnë po ashtu në shqip, fjalët e urta i dinë e i tregojnë në
shqip. Pas vdekjes së Skënderbeut, Himara jetoi për shekuj me radhë si krahinë
autonome. Ajo, Himara e madhe, kishte 38 fshatra dhe ishte strehë për gjithë
shqiptarët që kërkonin shpëtim nga Turqia. Por ai vend i varfër e shkëmbor nuk
mund të mbante qindra mijë njerëz, prandaj dhe u bë eksodi i madh në Kalabri.
Himara dërgoi mijëra burra të armatosur që sistemuan në Kalabri ata mijëra e
mijëra të ikur me mjete të sajuara, të cilët i shpëtuan Kanalit të Otrantos dhe
urisë e mungesës së strehës. Djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti e konsideroi
Himarën si mbretëri të vetën, por ai nuk pati sukses. Kur ky i fundit u largua,
garda e Skënderbeut ku bënin pjesë djemtë e zgjedhur të Himarës së madhe nuk u
shpërnda, por u vendos në Gjilekë të Dhërmiut. Nga vdekja e Skënderbeut për tre
shekuj me radhë në Himarë shërbyen misionarët bazilianë të dërguar nga papa e
që punonin për t’i bërë ortodoksët e Himarës unitë, d.m.th. ortodoksë të papës
dhe jo të patrikut të Stambollit. Në 1630-n misionarët bazilianë hapën shkollën
e parë shqipe në Dhërmi për të trajnuar priftërinjtë. Me kohë e nën presionin
turk, Himara e brendshme ku bënin pjesë Labëria, Kurveleshi, Lumi i Vlorës e
Dukati u bë myslimane dhe u nda nga Himara e bregdetit, që mbeti e krishterë.
Pas kësaj, sa herë Turqia ndërmerrte fushata ushtarake për ndëshkimin e
himarjotëve, Himara e Dhërmiu nuk i çonin më fëmijët dhe pleqtë e plakat në
thellësitë e Kurveleshit por në Gjirit e në Korfuz ku banonin grekë e sundonin venecianët
e ku qëndronin me muaj e me vite. Prandaj himarjotët flasin greqisht si
gjiritlinjtë e dhërminjasit si korfiotët. Himara dhe Suli ishin dy krahina
autonome që luftuan gjithë jetën me Turqinë dhe nuk e njihnin as Greqinë e as
Shqipërinë e humbur. Himara që nuk i paguante taksa Turqisë dhe nuk dërgonte
nizamë jetoi e izoluar dhe në distancë nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Këtë
distancë e shfrytëzoi Greqia si të përshtatshme të punonte për ta aneksuar
Himarën, ndërkohë që Sulin e greqizoi gradualisht. Shkollat në fshatrat
ortodokse gjatë shekullit të 19-të u financuan nga fondet e Zhabës dhe shumë
bamirës të tjerë që bënë para dhe i lanë pasuritë e tyre në bankat greke. Në
këto shkolla mësohej greqisht. Qeveritë greke financuan sillogun vorio-epirot që
merrej “me çlirimin” e Vorio-Epirit. Ato mbollën shumë strategji e ide për ta
larguar Himarën nga Shqipëria e për ta bashkuar me Greqinë: një strategji ishte
të bënte vend ideja ndër himarjotë se s’jemi as grekë e as shqiptarë; një
tjetër e paraqiste Himarën si “krahinën më të lavdishme e më heroike greke” dhe
shërbente si bazë për të përligjur privilegjimin e himarjotëve në përgjithësi
dhe sidomos të njerëzve që kanë punuar për politikën e grekëzimit dhe aneksimit
të Himarës në veçanti. Minoritarët grekë që jetojnë në Shqipëri nuk kanë gëzuar
privilegje të veçanta në Greqi, siç kanë gëzuar himarjotët, të cilët nga ana
tjetër kanë jetuar të lënë mënjanë e pa kujdes nga qeveritë e Shqipërisë në
shumë periudha. Në këto rrethana politike e historike u përdor greqishtja nga
shqiptarët e dy-tri fshatrave të Himarës bregdetare.
No comments:
Post a Comment