Këngët kështjellare…

Katedra e muzikologjisë së Bonit, (Gjermania Perëndimore) studentёve të Fakultetit të muzikologjisë para se të merrnin dipllomën duhej të zbulonin se cili popull i ka kënduar këngët kështjellare. Për këtë eksplorim duhet të shkonin në Europën Jugore dhe në Ballkan. Në maj të vitit 1955, vinë nga Greqia dhe trokasin në pikën kufitare në Kakavie. Shteti i mirë priti dhe u vuri dy muzikantë për shoqërimin e tyre, Ramadan Sokolin dhe Pjetër Gaçin. Grupimi i rreth 40 studentëve me profesorë të muzikës, të gjuhës dhe inxhinjerë të aparaturave të inçizimit. Mësuesi Çam Neim Dalipi, kur u informua për qëllimin e grupit i shoqëroi për në vendbanimet e çamëve, në Ujë të Ftohët në Vlorë, në Babicë, në Fier, Rogozhinë, Durrës dhe Tiranë. Kudo ku shkuan dëgjuan këngë solo dhe polifonike me mosha dhe gjini të ndryshme, maj – gusht 1955. Mbas një pune sistematike inçizuese dhe komunikuese me Bonin, vendosën se ky popull i ka kënduar këngët kështjellare.

Mbas pesë vjetëve, në fillim të vitit 1960, në Bibliotekën Kombëtare ishin ekspozuar dy volume në gjuhën gjermane me titull: “Die Albanische kultur mit Tschamische gesange” “Kultura Shqiptare me këngët çame”. Por këto dy librat ishin tej rezervimit dhe futur në bodrum dhe nuk i nxorrën jashtë. Në fillim te vitit 1990 më ranë në dorë të dy volumet. Botova një artikull te gazeta “Vatra çame” dhe një artikull më vonë e botoi Ramadan Sokoli. Në mos gabohem prapë keto dy vepra kanë zënë bodrumin. Kjo është një temë tjetër, vetëm për një prezantim.

Përhapja dhe fama që morrën këngët kështjellare nga Ballkani në Europë, mbi 400 kalorës luftëtarë çamë të udhëhequr nga çami Mërkur Bua Shpata. Ata kanë qëndruar në kështjellat e Europës për më se 60 vjet (1496-1560), si kapedanë të tjerë me luftëtarë kalorës, në kohë të ndryshme. Si në kështjellat e Spanjës, Francës, Gjermanisë, Venedikut dhe Vatikanit të Papës etj. Në këto kështjella kanë kënduar, vajtuar dhe valltuar me këngë dhe valle Çame, kanë mbrojtur në luftëra me besnikëri dhe trimëri si luftëtarë këta kalorsa mercenarë.

Në historinë Europiane Mërkur Bua njihej si një nga luftëtarët më të famshëm, i cili morri gradën “gjeneral” të kavalerisë franceze të mbretit Ludovik XII. Madje në dokumentat Venedikase, ai cilësohej “Magnifico conte Mercuri Bua” apo “Dominus Mercurio Bua”. Nga të parët kronistë të vjetër është italiani Marini Sanudo, i cili përshkruan prestigjin e këtij luftëtari. “Një këngëtar i asaj kohe i kushton një poemë, ku e quan “Pasardhës i Pirros” “Kapedan” dhe e njëson me “Akil Ajadën dhe Aleksandrin e Madh”. (A. Kola “Arvanitasit”, f.241).

Mërkur Bua Shpata (1478-1542)

Bëmat dhe personaliteti i tij fillojnë të çfaqen, si udhëheqës i madh i forcave kalorësiake dhe si një nga trimat mercenarë që nuk i bënte përshtypje që kalonte nga një vend në tjetrin. Në vitin 1496, ai u ndesh me fiorentinasit, të cilët kishin sulmuar dhe marrë Pizën. Mërkuri, sëbashku me luftëtarët shqiptarë prej 400 kalorësish, në aleancë me venecianët, goditen fiorentinasit dhe del fitimtar mbi ta, në fushën e Akropolit. Një tjetër betejë, që shtoi edhe më tej interesin ndaj këtij personaliteti ushtarak, ishte beteja që u zhvillua në vitin 1497 kundër mbretit Karli i VIII-të Francës në Lombardi. Edhe në këtë betejë, Mërkur Bua, me trimat e tij Çamë, tregoi një aftësi të shkëlqyer strategjike.

Në vitin 1498 në Francë vdes mbreti Karl i VIII-të dhe në fron ngjitet Ludoviku i XII. Ky përgatiti focat dhe risulmon dhe pushton Milanon. Mërkur Bua, i ngarkuar për të goditur forcat pushtuese, ndeshet me të dhe i thyen francezët dhe largohen nga qyteti. Më pas Mërkur Bua çliron Pavian, Bicevanon, Navarën nga forcat franceze.

Në vitin 1502 mbreti Ludovik i XII u bë sundimtari Lombardisë dhe lidhi aleancë me markezin e Mantovës. Forcat e bashkuara të kësaj aleance, këtë vit, u ndeshën me spanjollët, përkrah kësaj aleance u bashkua edhe Mërkur Bua me 400 kalorësit e tij, i shtirë nga miqësia që kishte me markezin e Matovës, megjithse pak kohë më parë ishte ndeshur me francezët. Veprimet luftarake të Merkur Buas në fushën e luftimeve e befasuan dhe e mahnitën mbretin e Francës. Entuziazmuar nga fitoria që i dhuroi ky aleat në betejë kundra spanjollëve, monarku francez i dha titullin e kontit dhe gradën e gjeneralit, gjithashtu ai u bë komandanti i kavalerisë franceze që përbëhej nga 6000 kalorës.

Mbreti i Francës, mbas ndeshjeve dhe fitoreve të bujshme mbi spanjollët, e ftoi Mërkur Buan në Paris. Për nder të tij, ai organizoi një pritje madhështore ku mbas fjalimeve të zjarrta kushtuar bëmave të këtij heroi, e mbushi atë me dhurata të shumta…

Në vitin 1506, shkon për të ndihmuar Papën e Romës në luftë kundër Venedikut që i kishte pushtuar Bolonjën. Në betejën që u zhvillua në afërsi të qyteti të Bolonjës, Merkur Bua doli fitimtar. Papa në shënjë mirënjohje për këtë nder kaq të madh që i bëri Bua, i dhuroi një brez të artë dhe 1000 flori dhe e bekoi me dorën e tij.

Në territoret italiane të Gjenovës ngritën krye për të larguar trupat pushtuese franceze. Ludoviku i XII niset bashkë me njësitë e shqiptarëve të Merkur Buas. Sipas kronikave ushtarake të kohës thuhet që, luftëtarët e Merkurit asgjësuan në fush betejë rreth 2000 ushtarë, plagosen 1000 të tjerë dhe zuri rob 500, të cilët i dërgoi në kampin e francezëve, ku i priste vetë mbreti Ludovik. Kapedani shqiptar u prit me entuziazëm të madh nga mbreti… Prapë luftë, prapë fitore në kështjellën e Gjenovës. Ludoviku i XII-të e emëroi komandant të qytetit të Gjenovës Mërkur Buan…

Është e njohur historikisht se në vitin 1509, një numur princash dhe mbretërish europianë e italianë lidhën një aleancë ushtarake kundër Republikës Veneciane. Nën këtë aleancë përfshiheshin: forcat gjermane të perandorit Maksimilian, ato franceze të mbretit Ludovik XII-të, të Papa Julit të III-të e tj. Këta synonin dobësimin dhe nënshtrimin e kësaj fuqie të madhe detare. Goditjen e parë e dhanë forcat franceze me 500 kalorësit e Merkur Buas. Në ndeshjen me forcat e Merkurit në afërsi të lumit Ada, forcat veneciane u thyen keq dhe u tërhoqën në panik. Figura e Merkur Buas si strateg mori famë në tërë Europën. Perandori i gjermanisë Maksimilian, e ftoi Mërkur Buan me kalorësit e tij për të nënshtruar kundërshtarët e tij të rrezikshëm. Mbasi mësoi nga Perandori objeksionet ushtarake, Mërkuri u nis për në Flandër, për t’u ndeshur me kalorësin Karlo Edmond, i cili kishte pushtuar dukatin e Geltherit. Merkur Bua mundi të thyej kundërshtarët dhe kthehet fitimtarë. Mbas kësaj zhvilloi betejën e dytë në Dukatin e Bavarisë kundër kontit Baladino si pushtues i kësaj ane, Bua triumfoi. Maksimiliani i befasuar dhe i entuziazmuar së tepërmi për këto dy fitore njëra pas tjetrës të Mark Buas, organizoi një pritje dhe ceremoni madhështore i dha tituj, dhurata, pare (1000 flori), i veshi me dorën e tij pelerinën e qindisur me ar, i fali feude, e shpalli gjeneral të parë. (Dodona, bot 2008, f.120).

Mërkur Bua në momente emocionale takohet me gjeneralin venecian Bartolemeo Albiano, rikujtojnë të kaluarën e tyre, Atdheun, gjakun e përbashkët dhe në përfundim, Merkur Bua bie dakord të kthehet në shërbim të venecianëve përsëri.

Lajmi i rikthimit të Buas me njësitë e tij në shërbim të venecianëve ngjalli gëzim dhe entuziazëm të papërshkrueshëm. Senati me vendim të veçantë e ftoi atë zyrtarisht si hero dhe falenderoi njëkohësisht gjeneralin Albiano “që i riktheu Republikes një forcë të tyllë si Merkur Bua”.

Merkur Bua zhvilloi shumë beteja dhe fitore, vdiq në vitin 1560 në qytetin Trevizos. Në epitafin perkujtimor janw tw gdhendur: “Mercurio Bua comiti e principibus Peleponnesi Equtium ducteri qui gallisin arragonezos dimicantibs saepius lisden e regnoneapoleos e jectis prostatis pisanis libertate donatis”. Ndërsa memorialin e varrit të tij e punoi për dy vjet skulptori i njohur Antonio Lombardi.

Kur luftëtarët e tij çam nuk ishin mbi kuaj kalorës, ata qëndronin në kështjella duke kënduar këngë vajtimi kështjellare dhe duke valltuar vallen çame.

Në radhët e njerëzve të shpatës mund të renditen një numur i madh luftëtarësh dhe personalitetesh bashkëkohës të Merkur Buas, të mëparshëm apo të mëvonshëm.

Po renditim ngjarje të besnikërisë, të trimërisë të valles dhe të vajtimit, të flijimit burrëror pa nënshtrim ndaj armikut duke preferuar vdekjen pa mëdyshje se sa skllavërimin. Ketu është burimi i këngëve kështjellare.

Janina view from the castle, Beresford 1855

Komandanti çam nga Konispoli Haxhi Mehmet Dalani me 800 kalorësit e tij, luftoi për çlirimin e Kretës, në betejën me turqit, në maj të vitit 1828. Në përpjekje para kështjellës, vritet komandanti legjendar Haxhi Dalani, luftëtarët e tij mohuan ftesën për dorëzim e falje. Luftuan duke kënduar këngët kështjellare dhe hidhnin vallen e fundit konispolate të Osman Takes. Për këtë betejë shkrimtari grek Niko Kazanzaqi shkruan romanin historik “Ja vdekje ja liri”.

Studjuesi anglez Henri Holland i cili vizitoi vendin tonë në kohën e Ali Pashë Tepelenës shkruan: “Në një darkë në kështjellën e Artës qëndronin në dhomë, na tërhoqi vëmëndjen tingujt që vinin nga dhoma tjetër e kështjellës. Brenda në të gjetëm rreth 12-13 luftëtarë shqiptarë. Një luftëtar na qerasi me verë me kafe dhe me nargjile duhani.

Mbas pak filloi përsëri muzika! Dy luftëtarë çamë filluan të këndonin këngë popullore në gjuhën e tyre të shoqëruar nga një violine, një fyell dhe një def. Këngët e tyre ishin të natyrës së luftës! Shpesh dy zëra të këngëtarëve zbuteshin dhe nga variante të veçante bashkoheshin në një linjë të vetme, harmonike dhe muzikore, me tone herë të shtruara dhe herë të egërsuara…duke i dhënë tone ashpërsie dhe frike, muzikës.

Më pas luftëtarët u ngriten dhe filluan një valle shqiptare (çame) e cila ishte më shumë ekspresive. Ajo u ekzekutua nga një valltar i vetëm, ndërsa defi dhe fyelli shoqëronin lëvizjet e tij. Valltari hidhte pas flokët e tij të gjatë që turfullonin, mbyllte sytë dhe pa ndalur për dhjetë minuta rresht ai mori tërë pozicionet dinamike dhe të pa imagjinueshme që mund të shohë njeriu. Shpesh kthente fytyrën e tij në njërën anë në profil, pastaj binte në gjunjë për pak sekonda, rrutullohej fluturimthi, pastaj kryqëzonte duart me forcë rreth kokës se tij. (I. Koçollari, “Arvanitët”, f. 199).

Dora D’Istria thotë: “Gratë marshuan mbi Zallongun, fshat i vendosur në një farë largësie nga rruga e Sulit për në Luro (në Çamëri), duke parë që mbrojtësit e tyre vonuan dhe rreziku u afrua, u mblodhën rreth 60 vetë mbi një shkëmb të rëpire, që zotëronte një humnerë në fund të së cilës një përua coptohej nën shkëmbinj të e thepisur. Shumica ishin nëna dhe vajza të reja. Vendimi nuk zgjati shumë! Pasi i puthwn për të fundit herë fëmijtë e tyre, Ato u zunë për dore dhe, duke kënduar nje himn vajtues, u hodhen pa asnjë mëdyshje në humnerë, ku gjetën vdekjen… më e ëmbël se skllavëria. (“Rinia”, f. 43).

At Fishta shkruan:“Oso Kuka me 40 djelm të zgjedhun , “veshë e mathë e m’ armë shterngue – thue se krushq po duen me shkue”, rreshtohen më nji lundër në grykë të Bunës dhe nisen për Vraninë… Në darkë, ku marrin pjesë heronjt e Vraninës. Oso Kukës i lidhet buka. Han sa me thanë, lan dueret, del m’anesh e pështetet bri votrës. Duhani ia lehtson mendimet. Hieja e dekës, qi n’anderr i u gja se i dha zjarr barutit te xhebehanes, s’i hiqet mendsh…

“Ah kadale, Nikollë, t’ vraftë Zoti! / Pse ktu i thonë Oso baroti: / Se s’ ke pa shqiptar me sy, / Se djegë vehten edhe ty!” / Edhe zjarrë i dha barotit, / Aman, falë i kjofshim Zotit, / Kur ka dhanun zjarrë barotit, / Se ç’ a dridhë Vranina e shkretë! / Se ç’ a hjedhe kulla perpjetë! / Se edhe L’qeni ç’ ka gjimue / M’ kala t’ Shkoders tuj ushtue! / Qepra, tjeglla, gur e trena: / Hi e tym e flake shkndija, / ‘Shi mje m’ Viri i hodh duhija … Kjani, kjani oj Zana, kjani / N’ato maje, ku ju hani, / N’ ato kroje, ku ju pini, / N’ ato hije, ku ju rrini, / N’ato valle, ku vallzoni, / Kjani e lott mos i pushoni, / Perse tash, ehu! n’ ata curra / Kan me mbete, ehu! njata burra, / Me aq kujdes qi i kini rritun, / N’ armë e n’ luftë qi i patët vaditun: / Qi edhe vete i kini msue / Me msy anmikun pa u frigue…”, (“Lahuta…”, bot. 1997, f. 24, 67, 88.)

Kështjella e Rongut, është nga e djathta e rrugës që kalon nga Preveza për në Janinë, ne kilometrin 32 lartësohet një kodër e bukur në këmbët e së cilës rrjedh Lumi i Lurit. Epishkopi kreshnik T’imzot Josifi, më 10 prill 1826 në pushtimin e Mesollongjit prej turqve, duke parë rrezikun prej tyre shumë familje vine në kështjellë për t’u siguruar, shumica ishin gra dhe fëmijë. Mbas luftimeve të përgjakshme me mbrojtёsit e kështjellës, që u flijuan. Turqit u futën në kështjellë dhe filluan masakrën kundra familjarëve dhe përmbysjen e çdo gjëje. Atëhere Imzot Josifi vendosi më mirë i vdekur duke kënduar sesa të presish vdekjen nga hanxhari turkut dhe kështu i vuri zjarrin depos së municjonit dhe e hodhi në erë me gjithë pushtuesit turq. (Albert Kotini, “Çamëria denoncon”, f. 135).

Vallja e Osman Takës, këcehej dhe këndohej në çdo kështjellë. Është një valle tradicionale çame, me të gjithë elementët çame. Kërcehet me shumë elegancë. Ajo është valle epike, por mbrenda këtij epizmi ka një lirizëm, ka një lirshmëri i tërë trupi kërcen në organikë me shpirtin e atij që e kërcen vallen, por edhe me ata që i u bien veglave muzikore.

Osmani arriti të bëhej një nga krerët e rëndësishëm në kryengritjen anti osmane. U kap dhe u burgos në burgun e Janinës, ku dhe dënohet me varje. Para se ta varnin ai shprehu dëshirën e tij të fundit: një orkestër, e cila të luante vallen çame. Osman Taka nisi të kërcejë para valiut të Janinës dhe bashkëshortes së tij. Vallen e kërceu shumë bukur. Falë bukurisë trupore, shkathësisë, dhe zhdërvjelltësisë, bëri që vajza e valiut gati të rrëzohej nga dritarja. Dokumentat arkivore të Janinës bëjnë të ditur, me kërkesën e të shoqes së Valiut, Osmanit i falet jeta. Valltari i përkryer Taip Madani thotë: Në Festivalin Folklorik në Girokastër në vitit 1973, ai ka marrë çmimin “Laureat i Festivalit”.

Zonja Nexhmije Zaimi, Gazetaria e parë shqiptare në “CNN” dhe “Zërin e Amerikës” “Mbretëresha e pa kurorëzuar e shqiptarëve”: “Kur përfunduam intrvistën, në Jordani mbreti, Hussein më tha se do të më përcillte deri te hyrja e pallatit mbretëror, madje vuri në dukje se kishte rezervuar një suprizë për mua, ndërsa zbrisnim shkallët e pallati, në të dy anët e tyre na nderonin me qëndrim gatitu 60 roje të gjatë të veshur me uniformë ceremoniale. Diku më tha se mund të komunikoja me ta. “Anglisht” i thashë “Jo shqip”, -më tha ai, duke ndalur para tyre. “Shqip?!” “Po, po shqip”, -më tha ai. Këmbënguli mbreti Hussein. “Si ka mundësi”? -e pyeta unë e habitur. “Këta të gjithë janë shqiptarë”, sqaroi ai surprizën që kishte vendosur të më bënte në ndarje e sipër. Kur i thashë se pse kishte zgjedhur pikërisht shqiptarët për t’i bërë roje, Mbreti Hussein shpjegoi se ata janë besnikë dhe trima.

Kjo është fryma e përhapjes në pellgun e Mesdheut dhe në Europë te shpërdarë në për kështjella të djemëve Çamë si mercenarë, që kanë kënduar këngë vajtimi dhe nuk janë dorëzuar kundërshtarit, duke pritur vdekjen me këngë kështjellare. Kështu që grupi i muzikologjisë gjermane i gjeti te pasardhësit e tyre çame në Shqipëri, që trashëgonin bres pas brezi këngët kështjellare. Ata i vunë vulën e një studimi shkencor, që këto këngë i ka kënduar populli çam i Vilajetit të Janinës shqiptare.

Rasim Bebo - Çikago Jenar 2013.