June 27, 2014

Në 70-vjetorin e tragjedisë çame


Në 70-vjetorin e tragjedisë çame

Për të mos harruar shqiptarët e Çamërisë që u vranë nga forcat greke, ja një përmbledhje e raportimeve të burimeve shqiptare dhe atyre greke që vërtetojnë masakrat ndaj njerëzve të pafajshëm

Para pak kohësh, duke lexuar librin “Margariti” (Athinë 1989, f. 125), shkruar nga Tula Stefanidhu (Malakata), më tërhoqi vëmendjen një letër tronditëse, e shkruar me dhimbje, dashuri e plot humanizëm… Është një letër-mesazh, ku shpaloset drama e popullsisë çame, që u bë pre e nacionalizmit ekstrem grek, që u penalizua në masë, që nga fëmija i pafajshëm e deri te plaku i pafuqishëm dhe i sëmurë. Tula Stefanidhu (Malakata) u flet bashkëkombësve të saj, troket në ndërgjegjen e trazuar të atyre që bënë krime monstruoze, apelon për drejtësi e humanizëm, rikujton të pafajshmen, motrën e saj çame, miqësitë e ndërprera nga dhuna mizore…

Ja përmbajtja e letrës, përkthyer nga historiani i ndjerë Petrit Demi:

Bashkatdhetar që kthehesh nga Shqipëria! Mos ke mësuar vallë për motrën time? Si ne, çame, nga vendet tona është. Jam e pikëlluar. Asgjë nuk di pas kaq shumë vitesh që kanë kaluar. Bashkatdhetar! Ti, që je kthyer para do kohe nga Shqipëria, mos vallë e di nëse rron ende motra ime e dashur? Ishte truppakë, sygështenjë. E bukur. E martuar së vogli. Bijë e vetme mes katër vëllezërve. Dhe s’kishte mbushur motin që kishte lindur një vajzë. E pamësuar ishte me vështirësitë e jetës. Të vogla, ktheheshim në ovorua dhe loznim me guralecë. Në sterenë e madhe ulnim kokat dhe thërrisnim të dëgjonim jehonën e zërave tanë. Motmoti besimi nuk na ndante, kisha dhe xhamia na bashkonin. Një miqësi e lashtë i lidhte familjet tona.

- Ta ketë duruar rrugën e mërgimit?

- Mendoj se po, jeton – përgjigjet zemra e përmalluar. Por, vitet kalojnë pa lajme dhe gjithçka e bren dyshimi dhe ankthi.

Dhe ja, dyzet e ca vjet më pas, nga Shqipëria vjen një letër e përmortshme, bukur shkruar nga vëllai i madh.

Në fillim për të afërmit pyet: Kush rron? Kush nuk është më? Dhe në fund vijnë vuajtje pa fund:

“Sapo lamë vatrat tona, rrugës na vdiq motra jote. Ishte vetëm njëzet vjeç. Dhe nuk vonuan ta ndiqnin e bija dhe i shoqi.

Vdiq edhe i ndjeri baba me gjyshen. Të pambaruara qenë lotët e hidhërimit para se të arrinim të çlodheshim diku”. Letër e kobshme! Kaq vjet zemërdredhur, kaq vjet dyshimet largoja.

O Zot! Sa të tmerrshëm, sa të neveritshëm gjakatarët, tiranët, paranoitikët që vunë popujt të vriten dhe nuk i lanë të rrojnë me dashurinë e zemrën për njëri-tjetrin. (Marrë nga libri i Tula Stefanidhu (Malakata): “Margariti”, Athinë, 1989, f. 125).

Si u vranë 2771 shqiptarë të Çamërisë

Masakra më e egër ndaj shqiptarëve myslimanë u bë nga ushtarët grekë që nuk bënin më pjesë në formacionet ushtarake më 27 qershor 1944, në zonën e Paramithisë, ku forcat e Ligës Republikane Greke (EDES) të gjeneralit Zervas hynë në qytet dhe vranë rreth 600 shqiptarë myslimanë, burra, gra dhe fëmijë, shumë prej të cilëve u përdhunuan dhe u torturuan para vdekjes. Sipas dëshmitarëve okularë, të nesërmen, një batalion tjetër i EDES hyri në Parga, ku u vranë 52 shqiptarë të tjerë. Më 23 shtator 1944 u plaçkit qyteti Spatar dhe u vranë 157 veta. Gra të reja dhe vajza u përdhunuan dhe ata burra që mbetën gjallë u grumbulluan dhe u dërguan në ishujt e Egjeut. Në bazë të statistikave që jep shoqata “Çamëria” në Tiranë, gjatë goditjeve që janë bërë në vitet 1944-1945, në fshatrat çame janë vrarë gjithsej 2771 civilë shqiptarë dhe konkretisht si më poshtë: në Filat dhe rrethinat 1286, në Igumenicë dhe rrethinat 192, në Paramithia dhe rrethinat 673 dhe në Parga 620. Janë plaçkitur dhe djegur 5800 shtëpi në 68 fshatra. Në një listë të hollësishme të humbjeve materiale përfshihen 110.000 dele, 24.000 bagëti të trasha, 250000 kv grurë dhe 80.000 kv vaj ushqimor, të cilat arrijnë në 11 milionë kg grurë dhe 3 milionë kg vaj ushqimor. Si rezultat i këtyre goditjeve, llogaritet që 28.000 çamë të jenë larguar për në Shqipëri, ku u vendosën në periferi të Vlorës, Durrësit dhe Tiranës.

Kush i kreu masakrat në Çamëri?

Gjenocidi kundër popullsisë çame është një krim kundër njerëzimit, një spastrim i egër etnik, i cili jo vetëm nuk u ndëshkua asnjëherë, por u kalua në heshtje nga qarqet ndërkombëtare. Vetë ministri i Jashtëm grek, dikur Guvernator i Janinës, në verën e vitit 1913, deklaronte: “Mos ushqeni asnjë iluzion. Edhe në rast se do të jemi të detyruar (nga Fuqitë e Mëdha) të braktisim Epirin, ne nuk do të lëmë asgjë nga pas, veçse tokë djerrë. Çdo gjë që ngrihet mbi këtë tokë do të rrafshohet”. Pra ishte një strategji e mirëmenduar dhe obsesive. Qeveritarët dhe zyrtarët e lartë grekë justifikohen me të ashtuquajturin “bashkëpunim i çamëve me fashistët dhe nazistët”, por në fakt e kundërta është e vërtetë: Bashkëpunimi i forcave të djathta greke me nazistët. Ja faktet: Gjermanët ngritën në Athinë Qeverinë Kuislinge të Ralisit. Anglezi M. Mazower, në librin “Inside Hitler’s Greece 1941-‘44”, Londër 1993, thotë: “Në Athinë anëtarë të EDAS-it nën komandën e Zervës hynë në shërbim të batalioneve të shërbimit të krijuara nga gjermanët për të mbajtur rregullin e qetësinë. Anglezët këmbëngulën që Zerva të ndërpriste lidhjet me Qeverinë Kuislinge, por ai vazhdonte me ta. Në shtabin gjerman ai mbante një oficer ndërlidhës dhe bëri me gjermanët një armëpushim disamujor. Janë pikërisht këto veprime që Zerva kishte dorë të lirë për masakrat në Çamëri.

Nga disa autorë grekë pohohet se masakrat në Çamëri u kryen nga banda të armatosura dhe jo nga ushtri të rregullta. Por edhe bandat njiheshin nga qeveria greke. Kështu historiani grek Jorgos K. S. Kallanxhis, shprehet: “Çamët nuk u përndoqën dhe u vranë nga ushtri të ligjëruara të qeverisë greke, por nga forcat e andartëve grekë, të cilët dëgjuan dhe u udhëhoqën nga një komandë e frontit të Lindjes së Mesme. Këtu duhet të pranojmë që jo të gjithë çamët ishin bashkëpunëtorë të armikut, mirëpo qëndrimi i më të fortit dhe i shumicës mori poshtë edhe të tjerët. Pasuritë e çamëve u shtetëzuan, si parashikon ligji për bashkëpunëtorët, kurse të tjerët braktisën pasuritë”.

Carl Kalmer Hart, përfaqësues i SHBA-së në Tiranë më 1945, në përgjigje të letrës së ambasadorit grek, thotë: “Më tregoni një grek që ndien shqetësim për një shqiptar dhe unë do t’ia raportoj Muzeut të Historisë së Natyrës si specien më të rrallë antropologjike që ekziston”.

Joseph Jakobs, shef i Misionit Amerikan në Shqipëri (1945-1946), shkruan: “Në mars të vitit 1945, njësi të forcave të shpërndara të Zervasit kryen një masakër ndaj çamëve në zonën e Filatit dhe praktikisht e spastruan atë nga pakica shqiptare. Sipas të gjitha të dhënave, që kam mundur të mbledh mbi çështjen çame, në vjeshtën e 1944-s dhe gjatë muajve të parë të 1945-s, autoritetet e Greqisë veriperëndimore kryen goditje të egra, duke dëbuar rreth 25.000 çamë, banorë të Çamërisë, nga shtëpitë e tyre. Ata u ndoqën deri në kufi, mbasi iu grabit toka dhe prona. Autoritetet greke miratuan më pas një ligj që sanksiononte shpronësimin e pronave të çamëve, duke iu referuar bashkëpunimit të bashkësisë së tyre me forcat pushtuese të Boshtit, si një arsye kryesore për marrjen e këtij vendimi”.

Këto vitet e fundit, albanologu i shquar, Robert Elsie, në një pjesë studimi të botuar më titullin “Shqiptarët çamë të Greqisë sipas dokumenteve të panjohura”, shprehet: “Forcat britanike, për të siguruar bregdetin jonian për furnizimet e tyre ushtarake, lejuan komandantin vendas Zerva (1891-1957) të pushtonte rajonin”.

Le të sjellim në vëmendje disa nga studimet dhe qëndrimet e historianëve dhe studiuesve grekë.

Jani Sharra në librin “Istorias tis Periohis Igumenicas”, f. 642 (viti 1985), thotë: “ …Nuk kemi sot të drejtë të mos zbulojmë disa të vërteta të pakundërshtueshme dhe siç duam të dënojmë vrasjet dhe krimet e pushtuesit e të myslimanëve keqbërës, aq më shumë do të na duhet të dënojmë krimet dhe vrasjet e fuqive të ashtuquajtura të çlirimit si dhe keqbërjet e elementeve kristiane” (f. 629). Sharra shpreh edhe një zhgënjim të italianëve, të cilët mendonin se çamët do t’i kishin në krahë. Ai thotë: “Italianët u zhgënjyen me minoritetin shqiptar në Greqi. Shumë pak çamë u rreshtuan në njësitë fashiste italiane”,(f.603-4) kurse çamët u rreshtuan me forcat e ELLAS-it.

Jani. G. Sharra, në fq. 668 të këtij libri, shkruan: “Më 27.6.1944 andartët hynë në Paramithi; bishat përbërëse të tij u vërsulën bishërisht mbi popullatën e pambrojtur. Njerëzia ia dhanë vrapit të ndjekur nga breshëritë e plumbave; në mesditë rrugët, rrugicat, oborret dhe kopshtijet ishin mbuluar prej gati 700 kufomash, ndër to edhe ajo e myftiut, Hasan Abdullah Mulazimit, dhe burrave të tjerë më të rëndësishëm, ndër to edhe të plot e plot grave dhe vajzave. Urrejtja që vlonte brenda tyre shpërtheu egërsisht mbi gratë, fëmijët, pleqtë e të pafajshmit. Kërdia, dhunimet, plaçkitjet, djegiet e keqbërësitë e tjera vunë vulën e tyre në çdo vend të Çamërisë. Tërë ç’kishin arritur të mbeteshin gjallë – kryesisht femra, fëmijë e pleq e plaka – u rrasën gati një mbi një nëpër bodrume. Të nesërmen e gjëmës në Paramithi (27.6.1944), EOEA-sitët hynë në fshatin Karbunar. As atje s’lanë kënd të gjallë nga sa zunë. Tërë çamërit që u gjetën në Karbunar, u vranë dhe u hodhën nëpër hendeqe: një nënë me 7 fëmijë si edhe të vegjël të tjerë, tri vajzat e Muharrem Agushit, nusja e Hodos dhe Ajshe Agushi” (fq. 669). “Pas dy ditësh EOEA-sitët arritën në Margëllëç; “e plaçkitën egërsisht; të vetmit që s’kishin mundur të mërgoheshin, ishin plaku Qamil i paralizuar prej vitesh dhe e shoqja e tij; i therën të dy brenda shtëpisë së vet” (fq. 699). (J. G. SH., “Istoria…”, fq. 669). Në fshatin Livadhar vranë Izet Lovidhen, të birin, të shoqen dhe të bijën në bahçen ku punonin. Ditët e fundit të korrikut 1944 grinë të 58 vetët që gjetën në Pargë, përfshi edhe myderrizin e qytetit, tok me familjen e vet: dy të bijtë, të shoqen dhe të bijën. Në Volë vranë këdo që zunë, kurse në fshatin Skrropjonë të Margëllëçit femrat e familjes të Sako Banushit i përdhunuan dhe pastaj i thelëzuan. Në fshatin Kastrizë shuan të 16 pjesëtarët e 2 familjeve, të vetmet familje myslimane në atë fshat: të Halil Rustemit e Hasan Sulçes; grinë burrat dhe në vijim përdhunuan për tri ditë rresht vajzat dhe gratë, njëra nga të cilat disa muaj shtatzënë. Pasi ishin velur me kënaqësitë e veta shtazarake, gratë në fjalë dhe fëmijët e tyre i shpunë në vendin e quajtur “Tre Ullinjtë” dhe i vranë. “Haziz Hate Shabìnin, të vetmin që arritën të kapnin në fshatin Shulash, e pushkatuan aty pranë, në vendin e quajtur ‘Gropa e Mihailidhit’. Kufomën e Mehmet Abazit që kishte vdekur para dy muajsh e qitën nga varri dhe e tërhoqën zvarrë nëpër rrùgët e fshatit. (J. G. Shàrra, “Istoria tis….”, fq. 699). J. G. Sharra shkruan më poshtë: “Masakrat në Paramithi dhe thellimi i keqbërësive nuk linin asnjë dyshim se, po të donin të mbijetonin si popull, duhej të çrrënjoseshin”. Ndërsa në fq. 670 të “Istoria tis…” vëren: “Kush donte të jetonte, duhej të linte truallin e shenjtë të atdheut të vet, shtëpinë, pasurinë dhe të merrte rrugën e mërgimtarit”. Në fq. 665 të veprës së vet, po ky autor shkruan: “Tabloja që paraqitnin ishte rrëqethëse dhe e vajtueshme…mijëra vetë: burra, gra, fëmijë, pleq e plaka në një vargan kilometrash të ngjashëm me një gjarpër në lëvizje e arixhinj në pamje, me dhimbjen dhe keqardhjen në fytyrat e tyre, të ngarkuar me çka kishin mundur të merrnin me vete, ecnin nëpër udhën që koniunkturat fatkeqe me veprime të paramenduara u krijuan kaq pësime çnjerëzore dhe të ashpra”.

(J. G. SH., “Istoria tis…”, fq. 673). Ndërsa në fq. 670 të veprës së tij të përmendur Sharra shkruante: “Në Çamëri u shkelën ligjet e njerëzimit dhe u njollos historia e saj nga këto hordhi njerëzish të egër”; ndërsa në fq. 672 vëren: “Këto ishin përfundimet e politikës së urrejtjes së fesë dhe të politikës së çmendur të EDHES-it; ata, pasi vulosën me gjak, lot e rrënime fatin e të dy bashkësive, patën si përfundim çrrënjosjen e çamo-shqiptarëve nga toka e të parëve të tyre, nga shtëpitë e pasuritë e tyre…”.

Studiuesi tjetër i njohur, Niko Zhangu, në veprën e vet “Imperializmi anglez dhe qëndresa kombëtare 1940-1945”, shkruante: “Sikur shqiptarët çamë të ishin kriminelë, do të zhdukeshin të gjithë fshatrat e krishterë të Thesprotisë rreth fshatrave shqiptaro-çame”. Duke folur mbi masakrat në Paramithi, ndër të tjera ky autor vëren: “Barbarizëm në Paramithi. Historia ditët që vijuan fsheh fytyrën e vet nga turpi”. Niko Zhangua shënon: “…ata që kapeshin nëpër fshatra, kaloheshin në thikë; nuk bëhej përjashtim as për fëmijët, gratë e të sëmurët. Shpëtonin vetëm ca të pakë që kishin shumë para dhe lira flori, me të cilat riblenin jetën e tyre dhe iknin drejt kufìrit. Paturpësitë e poshtërsitë e EDHES-itëve vunë kudo vulën e njollës së zezë”.

“Erë e qelbur në shtëpitë e Sali Hafuzit, ku kishin mbyllur gra e fëmijë; vdekje fëmijësh, pamje rrëqethëse e grave myslimane që hiqeshin zvarrë e, edhe pse të uritura dhe të sfilitura, përdhunoheshin e rriheshin nga oficerët zervistë gjatë 6 muajve që u mbajtën të burgosura”. (“Actes agressifs du gouvernement manarcho-fasciste grecs contre l’Albanie”, Tiranë, 1947, kreu XIV, fq. 64-65).

Kronisti i Zervës: Mihal J. Miridhaqi, në librin “Agones tis Filisi i ethniqi Antistasi E DES-EQEA 1941-44 tomos B. J. Sidherisi”, Athinë 1952, tregon disa të vërteta p.sh.:

“Forcat e divizionit X kishin porosi të pastronin Çamërinë dhe njoftuan se si fillim ia arritën qëllimit, duke zënë Paramithinë” (f.191). “Për pastrimin e përgjithshëm nga çamët u ngarkua regjimenti i 40-të nën komandën e Agoros dhe Gallanit dhe 11 batalione të komandës së përgjithshme” (f.191). Më 7 gusht 1944, forcat e Divizionit X zunë fshatrat Margëlliç dhe Mazrek, që ishin mbështetja kryesore e turko-çamëve” (f. 192) “Këto operacione spastrimi i vëzhgonin përfaqësuesit e shtabit të Mesdheut pranë Zervës, togeri skocez Graham” (f.192). “Më 11 gusht 1944, Reoartet EO e EDAS-it spastruan kryesisht Çamërinë nga forcat e armatosura të turko-çamëve” (f.193-4). Miridhaqi flet edhe për takimin e Zervës në Athinë, me ish- kryeministrin Plastria: “Takimi u bë në Megali Vretania. Zerva i tha Plastirës: ne këtu kryetar, bëmë EDES-in, ngritëm dhe trupat andarte të EDES-it. Nuk e di nëse jeni dakord për të gjitha këto? Atëherë Plastira përgjigjet: “Shërbimin politik (d.m.th EDES-in) duhej ta bënit dhe mirë bëtë që e bëtë, por trupat andarte ama e dëmtuan Greqinë…”. Dhe Zerva pyeti: ne e dëmtuam Greqinë? Plastrira iu përgjigj: EDAS-i, ju dhe të tjerët, sepse dogjët edhe fshatrat, vratë dhe njerëz” (f.291-92”)

Si krenohej Napoleon Zerva për mizoritë e tij në letrën që i shkruante një miku

N. Zerva krenohet për mizoritë e tij në gjenocidin ndaj shqiptarëve të Çamërisë. Në letrën që i shkruante mikut të tij Jani Dani Popovitit, më 4 gusht 1953, ai thoshte: “Bëjua të qartë njerëzve se ne e kryem detyrën që na ishte ngarkuar për spastrimin nga Atdheu ynë të çamëve myslimanë, të cilët qëndruan 500 vjet mbi qafë të helenizmoit dhe ua bëmë të mundur malësorëve të zbresin në fusha” (S.Muselimi. “Istoriko Peripato ana ti Thesprotia”, Janinë, 1974). Në qeverinë e Athinës ishte ministër edhe N. Zerva. Më pas, në sajë të presioneve ndërkombëtare, sidomos të SHBA, pasi u zbuluan lidhjet e tij me nazistët, Zerva u detyrua të japë dorëheqjen nga qeveria greke. Megjithatë ai mbeti një “figurë e nderuar” nga autoritetet greke. Statuja e tij, me fytyrë e duar të drejtuar nga Shqipëria, qëndron në qendër të një prej qyteteve të Çamërisë martire.

Bashkëpunimi i Zervës me gjermanët është i provuar nga dokumentet gjermane si dhe nga shtypi grek i kohës dhe i pasluftës, i cili ka dhënë dhjetëra dëshmi në këtë drejtim. Nga arkivat sekrete të Vermahtit gjerman për Greqinë, zbulohet një marrëveshje bashkëpunimi midis Zervës dhe pushtuesve gjermanë që të godiste grekët e tjerë. Autori që ka publikuar këtë marrëveshje shprehet se “ekzistonte në thellësi një miqësi me ujkun”. Në dokumentin gjerman thuhet: “Gjatë natës së 1-2 shkurtit 1944, Zerva i parashtroi Komandës së Korparmatës XXII malore, me anën e një oficeri të plotfuqishëm propozimin për bashkëpunim mbi bazat që vijojnë: armëpushim, bashkëpunim në luftën kundër ELAS-it në azhurnim të vazhdueshëm mbi qëllimet e tij, mbi vetë pozitën e tij si dhe mbi forcat armike”.

Propozimi i Zervës iu parashtrua dhe të Plotfuqishmëve të Posaçëm të Rajhut për Europën Juglindore, ministrit Nojbaher. Përgjigjja ishte: të vazhdojmë tratativat deri sa të merret vendimi përfundimtar. Më 9 Shkurt 1944 u arrit aprovimi për marrëveshje lokalisht të përkufizuar… Kjo situatë vazhdoi deri në fillim të korrikut 1944. Forcat e Zervës në mars 1944 ishin rreth 10000 luftëtarë. Sipas marrëveshjes me autoritetet gjermane duhej të mbetej e lirë nga ushtria e Zervës një rrip bregdetar prej 10 km. Mirëpo më 3 Korrik 1944, trupat e Zervës e pushtuan zonën bregdetare pranë Pargës. Po ashtu, gjatë natës 6-7 Korrik filluan në befasi veprimet luftarake të trupave të Zervës kundër reparteve gjermane në perëndim të Artës dhe në rrugët Janinë-Artë dhe Janinë-Gumenicë. Siç shpjegohet në dokument, “ndryshimi i qëndrimit të Zervës nga marrëveshja e arritur me gjermanët ndodhi si rezultat i ndërhyrjes së oficerëve të ndërlidhjes aleate, të cilët morën përsipër vetë udhëheqjen e ushtrisë së Zervës. Madje thuhet se edhe urdhrin për sulm kundër gjermanëve e dhanë oficerët ndërlidhës të aleatëve. Nisur nga ngjarje të tilla, as edhe gjermanët nuk ishin të qetë për marrëveshjen që nënshkruan. Lajmet e shërbimeve sekrete gjermane konstatonin që në rast zbarkimi të aleatëve, EDES-i do të luftojë kundër gjermanëve, duke iu referuar udhëheqësit të EDES-it Papajoanu. Në gusht 1944, forcat zerviste arrinin rreth 21000 vetë.

Bashkëpunimi i Zervës me gjermanët, ishte dëshmuar edhe në Senatin Amerikan nga oficeri i ushtrisë amerikane me origjinë greke, Kouvras, më 31 mars 1947, duke e cilësuar atë si një kolaboracionist. Kouvaras i paraqiti Senatit një dokument shumë komprometues, i cili provonte marrëveshjen që ekzistonte midis forcave të armatosura gjermane në Epir dhe EDES-it të Zervës. Ky dokument ishte një memorandum i Shtabit të Përgjithshëm të Korpusit të 22 të Ushtrisë Gjermane. Tezën greke e hedhin poshtë edhe dokumentet diplomatike angleze të kohës, të cilat nuk mund të dyshohen për ndonjë tendencë antigreke, por përkundrazi për tolerancë ndaj aleatëve të tyre dhe në radhë të parë ndaj forcave të së djathtës, të cilat ishin pikëmbështetja e tyre. Kështu, sipas dëshmive të njërit nga zyrtarët e lartë të misionit anglez në Shqipëri, majorit Palmer, i cili kreu një udhëtim eksplorues në Greqinë e Veriut, nuk mohohet fakti që pati edhe rreth 700 veta nga radhët e popullsisë çame që luftuan në radhët e ELLAS-it kundër gjermanëve. Gjenocidin zervist për spastrimin etnik në Çamëri e konfirmonte edhe koloneli Monague Woodhouse, ish-kryetar i Misionit Anglez në Greqi, i cili thotë se “Zerva i ndoqi çamët nga shtëpitë e tyre në 1944… Dëbimi u krye me gjakderdhje të madhe. Qëllimi ishte dëbimi i popullsisë së padëshirueshme shqiptare nga vendi i vet”. Palmeri vë në dyshim pretendimin se spastrimi etnik i Çamërisë u krye për shkak të bashkëpunimit të kësaj popullsie me gjermanët, por si pjesë e strategjisë shoviniste të Greqisë kundër shqiptarëve.

Në të vërtetë, armiqësitë dhe konflikti nacional në Çamëri, kishin filluar këtu me aneksimin e kësaj treve shqiptare nga Greqia gjatë Luftërave Ballkanike. Shkaku themelor ka qenë politika sistematike antishqiptare dhe shkombëtarizuese e qeverisë greke dhe organizmave të ndryshme të saj.

Studimet greke që kanë pranuar gjenocidin ndaj çamëve

Një studim i paraqitur në vitin 2008 në Universitetin Pandio të Greqisë, nga një grup profesorësh grekë të këtij universiteti, është i pari që tregon për gjenocidin mbi çamët, nga një grup nëpunësish grekë. Numri i çamëve të dëbuar dhe të vrarë, që paraqitet në studimin grek, është më i madh edhe se numri që paraqet zyrtarisht Shoqata Politike Atdhetare Çamëria në historikun e saj. Studimi, i cili solli të gjithë debatin në vendin fqinj, pranonte gjenocidin grek mbi popullsinë çame, duke thënë se 770 çamë të Paramithisë janë ekzekutuar nga forcat e EDHES-it, vetëm për shkak të kombësisë së tyre. Për më tepër, në këtë studim thuhet se “50 mijë çamë të Epirit janë dëbuar ose vrarë nga Ushtria Revolucionare Çlirimtare Greke (EDHES, forcat e djathta të Greqisë për çlirim, krahas ELAS-it, që ishte komunist, në radhët e së cilës kanë luftuar edhe rreth 200 çamë) gjatë periudhës së Luftës së Dytë Botërore”.

Me gjithë presionet, pedagogët nuk pranuan të ndryshonin asnjë presje në studimin e tyre. Konstandinos Ciceliqis, një ndër hartuesit, tha se “nuk po flasim për çështje kombëtare, por për çështje historike dhe për fakte të dokumentuara, të cilat sot po i paraqesim”.

Ky është studimi i dytë grek, që pranon gjenocidin e çamëve. I pari është hartuar nga profesori grek i Universitetit Yale në Shtetet e Bashkuara, z. Stathis Kalivas, i cili në studimin e tij thotë ndër të tjera se “ky rast është padyshim një gjenocid”.

***

Popujt tanë kanë nevojë për mesazhe si ajo e znj. Stefanidhu… E ardhmja u përket këtyre mesazheve. Jam i bindur se zëri i Tula Stefanidhut (Malakata) nuk është i vetëm në Greqinë fqinje. Ne, ballkanasit, kemi nevojë për këto zëra, kemi nevojë për kodet e mirëkuptimit të popujve tanë.

N.M. - Gazeta Shqip

Chameria, 70 years later – we shall never forget


Ruben Avxhiu - Illyria

On this day, 70 years ago, General Napoleon Zervas, a former ally of the Nazis during the German occupation of Greece, entered the province of northern Greece, known as to Albanians as Chameria. A complete religious and ethnic cleansing ensued.


The troops the National Republican Greek League started with the town of Paramithia where they killed 600 people or practically everyone that they met, including women and children. The purpose was to instill sheer terror among the local Albanian ethnic population.

When the campaign ended thousands of civilians had lost their lives and the entire Albanian Muslim population was pushed beyond the Albanian border. They all had Greek citizenship, from 1913, when the Great Powers had decided to leave Chameria inside the Greek territory despite the fact that Albanians were the majority population in the area. However their rights were ignored and their properties were confiscated illegally.

“The Chameria Association in Tirana estimates that a total of 2,771 Albanian civilians were killed during the 1944-1945 attacks on Cham villages”, writes Robert Elsie, a scholar of Albanian history and literature.
Many women and girls of very young age were horrifyingly raped as their families watched. The sick and the old died of hunger, beatings and exhaustion.

The main responsibility for the crimes weigh on Zervas, the notorious general, who led the ethnic cleansing campaign, a Ratko Mladic of his time, however, by refusing to ever recognize and condemn the tragedy, Greece has owned and justified it.

It seems unbelievable that even today, 70 years later, the entire political spectrum of Greece refuses to recognize that a terrible injustice took place and that the victims and their descendants are owed an apology and a compensation.

The usual official justification for the ethnic cleansing in Chameria is that the Chams were collaborators of the Nazi occupation. While there were several Chams who saw the German occupation as chance to end the pervasive ethnic discrimination in the monarchic Greece, there were on the other side numerous Chams who joined the partisans and fought heroically against the Nazis.

It is preposterous of the Greek officials, scholars and even human right activists to sell the ethnic cleansing as some justified reaction to Nazi collaboration, when the very campaign of ethnic cleansing was designed and implemented by a Greek Nazi collaborator like Zervas.

There was not a country that was occupied by Nazi Germany that didn’t have collaborators, including Greeks and Albanians, just like they had partisans and other nationalist forces of the resistance.
Furthermore, politics cannot justify the mass rapes, the looting, the murder of the children, the illegal confiscation of private properties, some of which from the very Greek thugs who committed the crimes.
It is interesting how Greece continues to confront Germany about the crimes of the World War II and despite the fact that it has received billions in reparations it continues to press for more now that the country is facing a financial crisis. However, Greek history hides a few dirty secrets of its own.

Some of the children who saw the horrors, but survived the ordeal, are still alive today to testify. Enough documents, pictures and films are saved as proof of the massacres and the forced exile. A country that is a member of NATO and the European Union, of the most democratic and civilized part of the human race should have one standard in dealing with the past.

Those innocent children who faced abuse and were left homeless and orphans deserve to be addressed humanly. The arrogant dismissal of their personal painful memories with the usual pseudo-historic mantra does no honors to Greece and blemishes its image as a liberal and European democracy.
The new fascist party of Greece, Golden Dawn, is not an accident. The Greek society will continue to have the seeds of such evil until it faces and comes to terms with the darkest chapters of its modern history. Chameria would be a great start. It is a tragedy that will not go away with its last survivors. It will remain alive in our memories as we fight for justice and it will weigh in the consciousness of the Greek nation, until justice is done.

June 20, 2014

Me rastin e 70 vjetorit të Masakrave Greke në Çamëri - Cham Albanians of Greece - 1


Reçension: Shqiptaret Çame te Greqise- Nji histori e dokumentueme. (Redaktue nga Robert Elsie dhe Bejtullah Destani, ne bashkepunim me Rudina Jasini; I.B.Taurus LTD. ne shoqenim me Center for Albanian Studies: London, U.K. 2013, ff.445, dhe index)

Sami Repishti - Ridgefield, CT. USA.

Dy punetore te palodhun ne fushen e studimeve shqiptare, intelektuali kanadez Robert Elsie, dhe studjuesi shqiptar kosovar, Bejtullah Destani i Qendres per Studime Shqiptare ne London,U.K. ne bashkepunim me Zonjushen Rudina Jasini, student ne Oksford U.,U.K., na dhurojne nji punim shkencor, te pergatitun me kujdes dhe dashuni te sinqerte per shkencen e historise, dhe per popullsine çame, viktime e pafajeshme e persekutimeve te vazhdueshme greke, vetem sepse jane “shqiptare” dhe “myslimane”. Ky racizem i dyfishte kombetar e fetar vazhdon edhe sot te jete karakteristike e politikes shkombetarizuese greke, te cilen e deshmojne sot ma shume 600.000 emigrante ekonomike shqiptare qe u larguen nga frika e terrorit komunist. Nji tragjedi moderne!

Botimi ashte nji permbledhje dokumentesh, kryesisht nga arkiva te hueja. Sensivitetti i redaktoreve tregohet qe ne faqen e pare, me botimin (anglisht) te “Ballades Çame” nga i ndjeri, dhe i persekutuemi, poeti çam Bilal Xhaferi (1935-1986) qe vdiq zemerplasun ne Chicago Ill. ne mes te nji bashkesie çame te qytetit.
Vellimi permban nji “Liste te dokumenteve” e ndame ne tri periudha historike:
E para, Çameria qe nga Perandoria Otomane deri ne mbarim te L2B (71 dokumente)
E dyta, Çameria mbas Traktatit te Lozanes (1923) (19 dokumente)
E treta, Çameria gjate L2B dhe ma vone (19 dokumente)

Vellimi permban edhe pese karta gjeografike te hereshme dhe me randesi qe ilustrojne tkurrjen e popullsise shqiptare ne Greqi, sidomos qe nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-81) dhe Kongresi i Berlinit (1878)
Per edukimin e lexuesit jo specialist, vellimi fillon me nji “Hymje” permbledhese per lexuesin jo-specialist, te pergatitun nga intelektuali I palodhun kanadez Robert Elsie, ku percaktohen parametrat e problemit dhe rruga e marrun nga viktima çame, e imponueme nga agresioni grek.
Simbas autorit, siperfaqja e Çamerise ashte aferisht 10.000km2 dhe sot ka nji popullsi –me shumice grekofone- prej afer 150.000 banore.(Siperfaqja e Shqiperise ashte 28.700 km2 me nji popullsi prej afer 2.900.000 banore)

Popullsia çame ne Greqi perbahet nga tre grupe te dallueshme. Çamet (greqisht Tsamides) jane shqiptare qe banojshin pjesen e jugut te territorit shqiptar; prandej “Toske”.
Grupi i dyte jane mbasardhesit e fiseve shqiptare qe emigruen ne Greqi ne shekullin XV, dhe zune vend ne qender dhe ne jug te Greqise. Ata flasin nji toskerishte te influencueme nga greqishtja, jane toske, dhe njihen me emnin “Arvanitika”, dhe jetojne ne afer 300 vendbanime, tashti ne proces te asimilimit te plote.
Grupi i trete i shqiptareve ne Greqi ashte shume ma i madh, dhe ka zane vend mbas ramjes se komunizmit ne Shqiperi (1990-91) dhe besohet se jane ma shume se 500.000. “emigrante” ligjor dhe jashteligjor.
Prandej, tani shprehja “shqiptar çam” i referohet nji grupi te veçante te shqip-foleseve ne Greqi, dhe jane perqendrue ne rajonin e Çamerise rreth qyteteve Gumenice, Filat, Paramithi, Parge, Margelliç e banime sporadike deri ne Preveze.

Çameria u pushtue me force ushtarake nga Greqia ne vitet 1912-13, tue u shkepute nga Shqiperia. Qe nga ajo dite, per nji shekull pa nderpremje, Çameria u ba objekt i çfarosjes fizike, pastrim etnik dhe persekutimeve te vazhdueshme te shovinizmit grek. Ata qe shpetuen nga thikat e “andarteve” grek gjeten strehim ne Shqiperi, ku banojne edhe sot. Bashkesi Çame ka edhe ne Shtetet e Bashkueme dhe ne Turqi, ku u vendosen mbas marreveshjes per shkembim te popullsive (Lausanne,1923) si “monedhe shkembimi” per popullsine greke te Anadollit sepse ishin “shqiptare” dhe “myslimane”.

Politika diskriminuese dhe shtypjet e njimbasnjishme te çameve, sidomos te msyslimaneve u theksuen gjate L2B. Mbas ndalimit te perdorimit te gjuhes shqipe ne publik, dhe moslejimit te hapjes se shkollave shqipe, shqiptaret çame u internuen ne ishujt e Greqise, dhe me 1944 -45, u masakruen pa meshire.
Gjate L2B, me okupimin italo-gjerman te Greqise, çamet ne Çameri u organizuen ne “kshilla” (councils) dhe moren ne dore administraten lokale, gjithehere nen mbikeqyrjen italiane. Te friksuem nga e kaluemja tragjike, çamet nuk pranuen “luften kunder okupatorit, jo nga dashunia per gjermanet naziste, por thjeshte sepse perspektiva e vetme e ofrueme nga Britaniket ishte kthimi i rregjimit grek” (f XXXIX) Megjithate, rreth 500 ame u bashkuen me forcat e ELLAs-it dhe formuen bataljonin Çameria, ne kryesine e atdhetarit Rexho Plaku per lufte kunder okupatorit . (I ndjeri Rexho Plaku vdiq ne burgjet komuniste SR)

Me largimin e trupave gjermane, forcat greke te Gjeneralit N.Zervas invaduen Çamerine. Forcat e tia, “…te njohun per spastrimin brutal te shqiptarevet ne Çameri”(XL) u angazhuen qe nga qershori 1944 deri ne mars 1945 ne nji fushate terrori qe u kushtoi jeten “2.771 civileve shqiptare çame- burra, gra e femije, ne nii shperthim dhune “(ibidem) Mbas kesaj tragjedie”…pothuese e gjithe popullsia came (myslimane) pa mbrojtje dhe e tmerrueme leshoi banesat stergjyshore, mori malet, dhe shpetoi jetet e tyne ne Shqiperi”(idem)
(Shenim: Ish diplomati amerikan i stacionuem ne Athine,Greqi, Prof. William MacNeill, pershkruen keshtu tragjedine çame: “Askush nuk mund te besonte se shumica e atyne qe gjeten strehim dhe ndihme vellaznore gjate viteve te erreta te 1941 e 1942, do te drejtojshin armet e tyne kunder shqiptareve te pambrojtun qe jetojne ne territorin e Greqise, dhe se banda te armatosuna te Gjeneralit Zervas do te formojshin njisi te rregullta te quejtun “Albanochtones” (killers of Albanians) per çfarosjen fizike te kesaj popullsie. Ma shume se 23.000 shqiptare qe paten fatin me i shpetue kesaj masakre, kaluen kufinin gjate viteve 1944 dhe gjeten strehim ne Shqiperi, ku jetojne edhe sot”(Shih:“The Greek Dilemma”SR)

Ne Shqiperi atyne u dha statusi i “refugjateve dhe u lejuen me qendrue. Aq e eger dhe e thelle ka qene urrejtja greke per çamet sa qe “…edhe sot, ne shekullin 21, ata shpesh here nuk lejohen nga zyrtaret e emigracionit grek me vue kambe ne Greqi, qofte dhe per nji vizite te shkurte” (XLI)
Para nji situate te ketille te pashprese, me 1953, camet u detyruen nga qeveria komuniste e Shqiperise me marre “nenshtetsine shqiptare”. Organizatat e tyne u shperndane. Per te plotesue kete kuader tragjik , “…ne 1953 dhe 1954, autoritetet greke krijuen legjislacionin qe konsideronte te gjithe pasunite çame te abandonueme, si rrjedhim te konfiskueme. Rruget e kthimit ishin tashma te mbylluna”. (idem)

Afersisht, 200-250-000 çame jetojne sot ne Shqiperi. Ata kane shoqatat e tyne kulturore dhe artistike. Mbas ramjes se komunizmit ne Shqiperi, çamet jane organizue edhe politikisht, dhe kauza çame ka marre formen e nji kauze kombetare shqiptare. Ata kane partite e tyne politike qe kane konkretizue kerkeseat e tyne ne te drejten e kthimit ne vendin e tyne, riposedimin e pasunise se konfiskueme, dhe marrjen e nenshtetesise greke. Instituti i Studimeve per Çamerine perkrahe kerkimet shkencore te historise dhe kultures çame. Shpresohet se anetarsimi i Shqiperise ne Bashkimin Europian do t’i jap problemit çam dimensione dhe perspektiva europiane, dhe do te zgjidhe kete problem, per kenaqesine e te dy paleve, tue hape keshtu rrugen per nji bashkejetese paqesore. Sepse “E kaluemja nuk mund te ndryshohet; por e ardhmja, po!” perfundon Robert Elsie.

1.Faza e pare e Dokumentimit(okupacioni turk-1923) perfshine 14 dokumente. Aty riprodhohen: pershskrimi i Çamerise nga Sami Frasheri ne vitet 1889-98. Me 20 maj 1913, delegatet shqiptare kerkojne mbrojtjen e Fuqive te Medha nga “veprat shemtuese te kryeme nga bandat greke”. Nande muej ma vone, raporte te egersise greke ne Çameri dergohen ne MPJ Britanike nga aktivisti per ndihme humanitare Raymond Duncan (ne Epir) dergue me datet 16, 17, dhe 19 shkurt 1914, ku tregon se :”…vertetoj personalisht se grate digjen me zjarr nen sqetulla, burrat varen koke-poshte, rrahen me dru, u hiqen thonjte, pelcasin nji sy; qindera gra detyrohen me mbajte ne kurriz dru pa asnji pagese. Nande vajza te reja jane zhduke dhe besohet te jene vra gjate fushates qe djeg fshatra te tana…etj .”(f.15)

Me 13 prill 1914, nji grup delegatesh i drejtohet MPJ Britanike me njoftimn se bataljonet greke kane djege disa fshatra, ku jane tashti gra e femije te karbonizueme…’(Firmue Harry Lamb,f.17). Me 15 korrik 1914, deshmitar kapiteni i ushtrise amerikan Spencer, raportoi se greket vrasin çdo njeri-burra, gra, e femij. Disa refugjate kane vra me doren e tyne grate e femijte qe te mos bijne ne duert e grekut…Pa shkue ne hollesi, mjafton me thane se krimet greke tejkalojne çdogja qe kemi pa ne te gjithe Luften Ballkanike…..Nga 100.000 refugjatet e strehuem ne Vlore, afersisht gjysma po vdesin nga uria….Flitet hapun se ne kete mes ka edhe agjente rus e francez…”(f.20)

Me 16 korrik 1914, Harry Lamb delegati britanik ne Komisionin Nderkombetar te Kontrollit, raporton se :”…e gjithe popullsia kriminale e Kretes (nji numer mjaft i konsiderueshem) jane tashti ne Epir dhe se ashte ky fakt vetem I mjaftueshem me provue se Qeveria helenike ne se jo e implikueme ashte e pa-afte me veprue kunder tyne”.
Midhat Frasheri(Lumo Skendo) ashte autori i nji Memofandumi (46 faqesh): “Problemi I Epirit”, martirizimi i nji populli (1915) ku tregohen me hollesi aktet kriminale greke ne Çameri. Me 29 prill 1914, paraqitet raporti per masakren e Hormoves, ku u vrane 195 shqiptare, burra gra e femije. Rregjistrohet lista e 152 fshatrave te djeguna shkrumb e hi ne Gjirokaster, Tepelene, Permet, Skrapar, Korçe, Kolonje, dhe Leskovik.

Nji Raport i dates Mars, 1919, nga Konferenca e Paqes ne Paris, pranon se ne vitin 1914, “…disa incidente shume te vajtueshem kane ngja: banda hajdutesh qe quhen “Bataljone te Shenjta” shkaterrojne territorin e banuem nga shqiptaret myslimane, dhe masakrojne popullsine. Shume fshatra jane shkaterrue krejtesisht ose pjeserisht. Si rrjedhim, ma shume se 20.000 persona jane largue dhe kane gjete strehim nga persekutimet ne Vlore; nga keta, nji pjese e madhe ka ra viktime e urise dhe smundjeve. Qeveria greke akuzohet se ka favorizue çfarosjen (e shqiptareve) tue lejue ushtaret e rregullte, disa prej tyne nga Kreta, te vishen me rrobe civile, dhe te bashkohen me bandat…”(f.56)

Me 5 korrik 1919, nji grup patriotesh shqiptare ortodoks, i drejtohet Delegacionit britanik ne Konferencen e Paqes ne Paris dhe proteston kunder nji Memorandumi te Z. Karapanos, i cili pretendon me fole ne emen te Vorio-Epirit. “A, Karapanos nuk ka te drejte fare te flase ne emnin tone…sepse ai nuk vjen nga Korça e Gjirokastra, por nga Arta me origjine greke, dhe ka qene gjithehere zadhanes per Qeverine greke….Do te ishte mire qe Z. Karapanos te fliste per 400 fshatrat e djeguna dhe mijerat e epiroteve te vrame nga “te zgjedhurit e tij” bandat greke te Zografos-it(vjehrri i tij) qe shkaterruen nji nga nji, me nji furi teutonike, shtepite e banoreve, ashtu siç shpreht Z. Robert Vaucher, i cili ka vizitue kete krahine fatkeqe…”(Firmue:Pandeli Evangjeli, Mikel Tepelena, Parasqevi Q.Kyrias, Mihal Gameno, Nikolla Lako, Petro Harissiadhi) (ff.60-61)

Nga Worcester,Mass., Vehip Demi i dergon me 11 mars 1920 Konferences Per Paqen ne Paris, nji kerkese per bashkim te Çamerise me Shqiperine. “Krahina e pafat te Çamerise, pjese integrale e Shqiperise ka nji popullsi prej 51,122 banore, nga te cilet 37,842 jane shqiptare (nga keta 30,587 shqiptare myslimane, dhe 7,255 shqiptare te krishtene) dhe vetem 13,280 greke” (f.62)
Ne nji Leter drejtue MPJ Britanike, date 11 dhetor 1922, Ministri shqiptar ne Londer, Mehmet Konitza, lajmon MPJ Britanike se “…autoritetet greke jane te vendosun me ndjeke te njejtat taktika me shqiptaret si ata qe ne Marreveshjen e Ankarase ka ndjeke me greket e Azise se Vogel” d.m.th. shpernguljen me force te shqiptareve nga Çameria”. (f.66)

Me 14 nandor,1922, prefekti i Korces lajmeron MPJ shqiptare se :” Diten e pare te ketij mueji, ne oren 9:30 mb.dr.dhjete ushtare greke hyne ne Teken shqiptare te Selanikut dhe vrane udheheqsin e ketij institucioni fetar, te quejtunin Baba Hader, nga Lazarati, district i Gjirokatres., si dhe kane grabite nga ai 1,500 lire turke flori, sahatin e babajt dhe objekte tjera me vlere….Te gjithe shqiptaret ne Greqi jane ne rrezik. Ata nxiren jashte shtepive te tyne qe pastaj konfiskohen, dhe ne vend te tyne hyjne refugjate greke (te ardhun nga Anadolli)” (f.67)

Ketu perfundon faza e pare e dokumentimit.
( v i j o n )